Bản sao để LƯU (ngày 15-5 HB9 [2009])
Bài 3
Nguyễn Quốc Trị
4 BÀI VIẾT CỦA ÔNG
NGUYỄN QUỐC TRỊ
Tạp chí điện tử Giao Điểm (giaodiem com), tháng 5 năm
2005:
Bốn bài viết của ông Nguyễn Quốc Trị (Hoa Kỳ) trên mạng
liên thông toàn cầu “thahuong net” (Google, Yahoo. MSN search):
Bài 1:
http://members.cox.net/luanlac/vanhoa/nvt&slcp.htm
Nguyễn Văn Tường và
sách lược chống Pháp dưới Triều Nguyễn
Bài 2:
http://members.cox.net/luanlac/vanhoa/nvt&hpkp.htm
Nguyễn Văn Tường có
tư thông với bà Học Phi và giết vua Kiến Phúc không?
Bài 3:
http://members.cox.net/hoaihuong/vanhoa/nvtthl.htm
Nguyễn Văn Tường tham lam?
Bài 4:
http://members.cox.net/hoaihuong/vanhoa/nvttnh.htm
Nguyễn Văn Tường tàn nhẫn?
__________________________________
Vài lời của Trần
Xuân An: Nếu cứ liệt kê, phân tích và cải chính tất cả những ǵ kẻ thù của Nguyễn
Văn Tường bôi nhọ, xuyên tạc, đơm đặt về ông và từ những người cố ư hay vô t́nh
phụ họa, lặp lại luận điệu bôi nhọ, xuyên tạc, đơm đặt ấy, như ông Nguyễn Quốc
Trị đă thực hiện một cách khá đậm đặc trong 3 bài viết 2, 3 & 4 dưới đây,
hoặc sử dụng tư liệu đă được chứng minh là giả mạo (thư gửi thống đốc Tahiti chẳng
hạn), như trong bài viết 1 (cũng ở chùm bài kể trên) th́ hóa ra là mắc mưu
chúng, vô h́nh trung tiếp tay cho chúng. Chúng sẽ càng được thể mà bôi nhọ,
xuyên tạc, đơm đặt về những nhân vật lịch sử khác.
______________________________
Bài 3
????????????? Nguyễn Văn Tường tham lam?
???????????????????????????????????????????????????????
???????????????????????????????????????????????? Nguyễn Quốc
Trị
? LTS: Tác giả là nguyên Viện trưởng Học viện Quốc gia Hành
chánh, Sài g̣n. Ông có khảo cứu về vấn đề phát triển các quốc gia chậm tiến, và
sáng tác cuốn Third World Development: Aspects of Political Legitimacy and
Viability. Associated University Presses, 1989;
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------??
|?? Tác giả giữ BẢN QUYỀN.?? Bài này là một thành phần của cuốn sách tác giả
đang????? |
|?? soạn? về nhân vật lịch sử Nguyễn Văn Tường.?? Mọi sử
dụng, bất kỳ dưới h́nh thức????? |
|?? ?nào, cần sự đồng ư của
ông Nguyễn Quốc Trị.?????????????????????????????????????????????????????????????
|?????????????????????????? ??????????????????????????????????????????????????????????
Trong một cuốn sử căn bản mà hầu hết 4 thế hệ người Việt
Nam vừa qua thường rất quen thuộc v́ đă có học ở trường, hay đọc qua để biết về
quá khứ của dân tộc, sử gia Trần Trọng Kim đă viết về nhân vật lịch sử Nguyễn
Văn Tường (NVT) như sau:
"Nguyễn Văn Tường . . . thật là một người có tài trí,
giỏi nghề giao thiệp, nhưng chỉ có tính tham lam và lại tàn nhẫn.
[ ] Ông . . . chịu tiền hối lộ của những người Khách cho chúng đem tiền
sềnh, là một thứ tiền niên hiệu Tự Đức đúc ở bên Tàu đưa sang bắt dân phải
tiêu.? Ai không tiêu th́ phải tội." ?? (Viêt
Nam Sử Lược. Sài G̣n: Bộ-Giáo-Dục, Trung- Tâm Học-Liệu
xuất-bản, 1971,? 223-4)
Cũng như hầu hết các tác giả viết sử thời đó, sử gia họ Trần
không cho biết nguồn tin này, cũng như mọi chi tiết quan trọng khác trong cuốn
sách,? xuất xứ từ đâu.? Tuy nhiên, tác giả có cho biết 'Những Sách Soạn Giả
Dùng Để Kê Cứu'? ở cuối bộ sử (t. 237), trong đó có 16 sách chữ nho và quốc
ngữ, và 10 sách tiếng Pháp.? Trong số sách chữ nho và Việt có Đại
Mới gần đây, chẳng hạn, những câu nói đó của sử gia Trần Trọng
Kim được lặp lại gần như nguyên văn trong cuốn Nguyễn Phúc Tộc Thế Phả? của
Hội Đồng Trị? Sự Nguyễn Phúc Tộc. (Nhà Xuất Bản Thuận Hóa, Huế, 1995 [sẽ được gọi
tắt là: Thế Phả'], 383). Trong bài 'Nguyễn Văn Tường có tư thông với bà Học
Phi và giết vua Kiến Phúc không?', đăng trên báo Thế Kỷ 21 số 172 và
173 năm 2003, người viết đă chứng minh với đầy đủ chi tiết? rằng câu chuyện tư
thông và giết vua đó, mà sử sách ta đă tốn bao nhiêu giấy mực bàn căi măi, và
cho đến nay c̣n được lặp đi lặp lại trong bộ sử mới xuất bản đầu thiên niên kỷ
thứ 21, (Hoàng Cơ Thụy, Việt sử khảo luận. Antony, Pháp: Hội Văn hóa Hải
ngoại, 2002, 1271-2, 1327,1891-2), chỉ là một câu chuyện hoàn toàn biạ đặt, do
nền sử học thực dân tung ra, v́ mục đích chính trị, để bôi lọ nhân vật NVT, một
nhân vật đă kiên tŕ chống Pháp với sách lược 'ḥa để mưu chiến', và đă
bị Pháp đày đi Tahiti rồi mất ở đó. (Xin xem bài 'Nguyễn Văn Tường và sách
lược chống Pháp dưới Triều Nguyễn'.? Thế Kỷ 21, số 169, 170, 171,
2003). Bài này và các bài kế tiếp? sẽ tiếp tục chứng minh rằng tất cả các tố
cáo khác của sử sách liên quan đến việc NVT ám hại vua quan, hoàng tộc, ăn hối
lộ người Tàu, nịnh bợ, tráo trỡ để bị cho là 'tham lam, tàn nhẫn, gian trá .
. .', đều không dựa trên một cơ sở nào vững chắc cả, và đều là kết quả của
sự xuyên tạc, bóp méo, bôi lọ các nhân vật chống Pháp, của nền sử học thực dân.
Để tiện việc tŕnh bày, vấn đề này đựơc chia làm 3 phần chính: 1. NVT tham lam; 2. NVT tàn nhẫn?; và 3. NVT gian trá? Bài này sẽ chỉ nhấn mạnh vào khía cạnh 'tham lam', hai khía cạnh kia sẽ được bàn trong dịp khác. V́ biên giới giữa 3 tính chất này đôi khi không rơ rệt, và có thể đưa đến nhiều trùng dụng, sự phân chia này không khỏi có phần độc đoán, và chỉ nên được xem như là một phương tiện để sắp xếp tư tưởng mà thôi. Những sự việc, đúng hay sai, có hay không có xảy ra, liên quan đến NVT mà sử sách đă có thể dùng để suy diễn là NVT là tham lam, sẽ được bàn xét sau đây.
Nói đúng ra, không phải một ḿnh NVT mà tất cả vua quan nhà
Nguyễn nói chung hồi đó, đều là đối tượng của sự bôi lọ của nền sử học thực dân
Pháp. Sự bôi lọ đó cần thiết cho giới thực dân để biện minh cho cuộc chiến
tranh xâm lăng chiếm cứ thuộc địa của họ.? Theo một luận cứ quen thuộc của thuyết
thực dân, nước Pháp văn minh, vĩ đại có bổn phận d́u dắt các dân tộc bán khai ở
các châu Phi, Mỹ, Á lên con đường văn minh tiến bộ.? Muốn vậy, cần phải giải
phóng các dân tộc này khỏi sự áp bức, bóc lột tàn bạo của giai cấp cai trị họ,
cũng như khỏi những tâp tục dă man, hủ lậu, mê tín dị đoan của xứ sở họ. Các
viên chức dân và quân sự Pháp lo việc diệt trừ giai cấp thống trị bản xứ.? Các
thừa sai Công giáo lo việc mang ánh sáng phúc âm đến cho dân chúng bị trị.
Trong khuôn khổ chiêu? bài đó, một tác giả Pháp, dựa vào thư tín của Đức Giám Mục
Retord,? đă đánh giá các quan lại Việt
Một cuốn sử về Việt Nam viết bằng tiếng Pháp của nhà bác học
Công giáo Trương Vĩnh Kư xuất bản vào cuối thập niên 1870, đă mạt sát thậm tệ
các vị vua, quan nhà Nguyễn. Theo tác giả th́ sở dĩ Nam Kỳ mất, Bắc Kỳ loạn lạc
là v́ sự ương ngạnh mù quáng của các vua nhà Nguyễn, cùng với sự khủng bố, đàn
áp, và tham nhũng của các quan lại. Tác giả cũng lấy? tư cách là một sử gia
trung nghĩa và cẩn trọng, không quên rằng dù là người An Nam của Pháp, của Nam
Kỳ hay Bắc Kỳ, mọi người đều cùng chung một nguồn gốc.? Nhưng tác giả khẳng định
rằng ḿnh phản đối, đến tận cùng, chính sách cai trị sai lầm, phản kinh tế, đă
biến dân chúng trở thành trâu ngựa cho nhà Nguyễn.? Tác giả cũng không ngần ngại
thú nhận rằng tổ chức chính trị đẹp đẽ của Pháp đă cám dỗ tâm hồn, chính phục
ḷng kính mến và tận tụy của ḿnh, cũng như đă thu hút được cảm t́nh của các
dân tộc được sáp nhập vào nước Đại Pháp, v́ họ đă hưởng được biết bao nhiêu là
tự do, là an ninh do những người chủ mới đem lại.? Rồi vị học giả tiếp tục dẫn
chứng tội trạng của các vua nhà Nguyễn một cách cụ thể hơn: Minh Mạng đă bạc
đăi các giáo sĩ, tập trung họ về Huế để dịch sách hay thực hiện các cuộc khảo cứu
khoa học, xong việc th́ đày họ đi nơi ma thiêng nước độc; Thải hồi các sĩ quan
Pháp đă từng tận tụy giúp vua cha; Từ chối tiếp sứ giả Pháp; Áp bức, đô hộ các
nước láng giềng; Lấy chị dâu cho mang thai rồi xử tử cùng với 2 cháu ḿnh để
chúng khỏi có cơ tranh dành ngôi báu;? Mua chuộc bộ hạ của công thần Nguyễn Văn
Thành, xúi họ làm văn thư giả mạo để tố cáo ông này làm phản, rồi xử tử.? Cũng
theo lời tác giả th́ vua Thiệu Trị, sau khi nổi cơn thịnh nộ v́ tàu Pháp bắn
phá bờ biển, đă ban bố thêm một chỉ dụ mới, ngoài những chỉ dụ diệt đạo đương
hành, ra lệnh xử tử tất cả những người Âu châu, bị bắt được trên lănh thổ Đại
Nam, mà không cần phải xét xử; Ra chỉ thị hủy bỏ tất cả đồ đạc xuất phát từ Âu
Châu hiện có trong hoàng thành; Lúc c̣n là hoàng tử, lấy 'Cô Hàng', gái
G̣ Công do người cô môi giới; người cô c̣n trẻ và coi được, vua cũng lấy luôn;
cả 2 cô cháu đều có con trai; con của cháu trở thành Tự Đức; con của cô trở
thành anh của vua là Hoàng Tử Hoàng Bảo; ông anh âm mưu nổi loạn để tranh ngôi,
thất bại, bị gán là đă tự treo cỗ chết trong ngục.? Nhà bác học cũng kể tiếp rằng,
thừa hưởng máu Thiệu Trị, Tự Đức đă giết hại vô số giáo sĩ và giáo dân; Khi tàu
Pháp can thiệp và sứ thần Pháp đến, vua và triều thần như câm như điếc, theo
gương Bắc Kinh coi mọi người dân nước khác đều là mọi rợ. (Trương Vĩnh Kư,
Cours d'histoire annamite à l'usage des écoles de la Basse-Cochinchine, 2e
volume. Saigon: Imprimerie du gouvernement, 1879, 251-273) Trong độ 20 trang giấy
dành cho 3 triều vua tiếp theo đời Gia Long, tác giả chỉ bàn có bấy nhiêu chuyện,
toàn là tội lỗi, của các vị vua, và tuyệt đối không đả động ǵ đến những khiá cạnh
tích cực của các triều đại đó.? Ảnh hưởng của cuốn sử đầy thiên kiến và xuyên tạc
đó có thể được phỏng đoán là rất sâu rộng và tai hại cho nhà Nguyễn, v́ nó được
dùng để dạy học tṛ Nam Kỳ thời đó, và, theo học giả Pháp Henri Cordier, người
giới thiệu cuốn sử thượng thặng của sử gia Pháp Charles Maybon xuất bản năm
1920, th́ dân chúng Pháp chỉ biết lịch? sử Việt
Trong bối cảnh đó, NVT, với tư cách là một đại quan của Triều
Nguỳễn đă kiên cường lănh đạo công cuộc kháng Pháp cho đến lúc bị Pháp bắt đi
đày, dĩ nhiên phải lănh nhiều mũi dùi xuyên tạc, bôi lọ hơn bất kỳ ai khác.
NVT đỗ cử nhân năm Canh Tuất, Tự Đức thứ 3, 1850 (Cao Xuân
Dục, Quốc-Triều Hương-khoa lục.Nguyễn Thúy Nga, Nguyễn Thị Lâm dịch, Cao
Tự Thanh hiệu đính và giới thiệu.? Nhà Xuất Bản TP HCM, 1993, 297). Ông
bắt đầu cuộc đời làm quan, dài trên 30 năm, cho đến ngày đi đày ở
Quả thật, số mạng đă ràng buộc cuộc đời của NVT với vùng
Tân Sở, nơi được dự trù làm kinh đô kháng chiến của nhà Nguyễn, dưới danh nghĩa
là một căn cứ sơn pḥng nằm trong huyện Thành Hóa.? Vua Tự Đức đă nhận thấy tài
năng cũng như ḷng tận tụy của NVT từ thời đó và, mặc dầu đă cách chức ông sau
vụ giặc Đoàn Trưng, Đoàn Triệu [Chày Vôi], vẫn tín nhiệm và giao phó cho ông
công tác chiến lược mật về thành Tân Sở. Dự án? Tân Sở đă được manh nha hoạch định
từ cuối 1866. (ĐNTL, XXXI, 87) Với tư cách bang biện huyện Thành Hóa, một
chức quan nhỏ dưới tri huyện, nhưng với quyền hạn rộng lớn v́ có ấn khâm phái để
tâu thẳng lên vua, NVT đă giúp thực hiện công tác khẩn hoang vùng Trấn Lao và
cơ Định Man, dùng binh đội nhà Thanh đă đầu thú, và xây dựng con đường thượng đạo
từ Tây sơn, B́nh Định đến Trấn Ninh, Nghệ An thông qua Cam Lộ [Tân Sở].Trong
lúc đang làm bang biện Thành Hóa, vào đầu năm 1868, NVT được vua sai làm tùy biện
cho Hiệp biện đại học sĩ? Trần Tiễn Thành, theo lời xin của vị đại thần này, để
cùng đi vào Gia Định bàn định hiệp ước mới với Pháp, thay hiệp ước 1862.? Ở Gia
Định về ít lâu, ông được đ́nh thần bàn tính cử sung vào làm bồi sứ trong phái bộ
ngoại giao do Thượng thư bộ Lễ Nguyễn Văn Phong cầm đầu để vào Sài g̣n và sang
Pháp đàm phán chuộc Nam Kỳ. Nhưng dự định này về sau không thực hiện, vi chính
NVT đă tâu vua là chưa tiện làm. (ĐNTL XXXI, 184, 202)? Xong công tác
ngoại giao, NVT được lệnh trở lại nhiệm sở cũ, bang biện huyện Thành Hóa. (ĐNTL,
XXXI, 204, 221) Măi về sau này, khi NVT không c̣n làm ở vùng Thành Hóa,
công tác xây dựng khu chiến lược Tân Sở vẫn tiếp diễn giữa vua Tự Đức và NVT.?
Vào 1875, với tư cách H́nh bộ Thượng thơ, kiêm Cơ Mật Viện Đại thần và Quản lư
Thương Bạc Viện, NVT vẫn theo dơi t́nh h́nh tiến triển của công tác sơn pḥng
Trong một cuốn sách xuất bản 1971, căn cứ vào một luận án
Tiến sĩ đệ tam cấp của Pháp, tác giả? LM Nguyễn Văn Phong đă nói như sau, khi
bàn về nền công lư ở Việt
" . . . thật rất khó cho vị quan ṭa xử đoán trái luật,
bởi v́, nếu ông ta đi ra ngoài những ǵ luật đă định,? ông sẽ có thể bị cấp tài
phán trên ḿnh khám phá ra tội lỗi ấy và trừng phạt nặng nề. Đó là việc đă xảy
đến vào năm 1865 cho Nguyễn Văn Tường, vị phụ chánh tương lai của nước Đại
Ở chú thích 7, trang 134, LM Phong cho biết rằng tin này
tác giả lấy từ sách của Đại úy Ch. Gosselin.? Sách này nói rằng sau một thời
gian ngắn làm phủ doăn Thừa Thiên, NVT " bị tố cáo phạm tội nịch chức
[accusé de prévarication], cách chức và giáng cấp [révoqué et dégradé]."
(L'Empire d'Annam. Paris, Perrin, 1904, 188). Tác giả Gosselin không cho
biết tin này bắt nguồn từ đâu, chỉ nói rằng những dữ kiện thu thập được về tiểu
sử của NVT đă được chính gia đ́nh của ông Tường xác nhận là đúng, nhất là do một
người con của ông. Trong một tiểu sử khác về NVT do ông H. Cosserat dẫn, cũng
có chỗ nói tương tự rằng lúc làm phủ doăn, NVT ''bị cách chức, theo lời khiếu
nại của dân chúng đă tố cáo ông bất công." [il fut cassé, sur la
plainte des habitants qui l'accusait d'injustice.] ("Comment on écrit
l'histoire: réception du Colonel Guerrier à la Cour d'Annam le 17 Aout
1884". Bulletin des amis du vieux Hué [sẽ được gọi tắt là
BAVH], số 3, 1924, 278, ct. 1).? Tiểu sử này được ông Cosserat trích dẫn nguyên
văn từ sách của A. Bouinais và A. Paulus. (L'Indochine francaise contemporaine
-? Tome II.
"Cũng như ở Cao Mên, nhà vua đón nhận những đơn khiếu nại
của thần dân về những sự oan ức do các quan lại hành chánh hay tư pháp gây ra.?
Một cái trống được đặt ở trước cửa hoàng thành.? Nguyên cáo chỉ cần đánh trống
để các lính canh chú ư, rồi đơn khiếu nại được một ṭa án đặc biệt . . . duyệt
xét. [ ] Quan xử án nịch chức bị trừng phạt, nhưng người khiếu nại, nếu tố cáo
gian, sẽ bị h́nh phạt roi.? Phụ Chánh Nguyễn Văn Tường đă bị cách chức trong
một trường hợp như vậy từ 1865 đến 1867, thể theo lời khiếu nại của dân chúng
Huế." (Op. cit., 656, NQT dịch và nhấn mạnh)
Người viết những ḍng này, Bouinais là? đại úy thủy quân lục
chiến, tùy viên vơ pḥng của Thống đốc Nam Kỳ Ch. Thomson [1883-1885].? Tác giả
không cho biết tin này, cũng như mọi tin quan trọng khác, bắt nguồn từ tài liệu
tham khảo nào. Tuy nhiên, với tư cách là một công chức cao cấp quan trọng,
Bouinais có thể đă lấy tin này từ một bản tiểu sử của NVT do cơ quan mật vụ
Pháp soạn thảo, trong đó có chỗ nói sai lạc, một cách cố ư hay vô t́nh, rằng
'Vào 1866 [NVT] bị tố cáo là bất công và cách chức' [1866 Accusé d'injustice,
il est cassé]. (Centre d'Archives d'Outre-mer, Aix-en-Provence, [sẽ được gọi tắt
là CAOM], Archives centrales de l'Indochine, Amiraux et Gouverneurs de la
Cochinchine, F44, 11785 - Deportation à Tahiti de Nguyen Van Thong [sic], ex-premier
ministre de l'Annam, Pham-Tan [sic] - Duat, ex-ministre des finances et Ton
That Dinh, père de l'ex-régent Thuyet.)? Đó là một văn kiện viết tay, cũng
như mọi giấy tờ thời đó, trên đầu có ghi là số '7' bằng viết ch́, không có tên
người hay cơ quan soạn thảo, nhan đề 'Renseignements divers sur le Ministre
des Finances de l'Annam Nguyễn Văn Tường . . .' .? Nói chung, th́ tài liệu
này chứa đựng khá nhiều sai lạc. Ngoài ra, trong sách đă nói, tác giả Bouinais
c̣n tung ra những tin tức khác hoàn toàn vô căn cứ,? dựa vào tin đồn với ác ư
xuyên tạc, như: vua Hiệp Ḥa hứa hối lộ cho ông Thuyết một số vàng để tranh
ngôi với ông Dục Đức, nên NVT? không tôn Mệ Mến (Kiến Phúc) lên được. Sau v́ Hiệp
Ḥa không đưa vàng cho ông Thuyết, nên mới bị thay bằng vua Kiến Phúc. Lúc đó
ông Thuyết mới đồng ư với ông Tường, và 2 bên mới cọng tác với nhau. Có thể v́
những lư do Bouinais viết lách cẩu thả như vậy nên Tiến sĩ Charles B. Maybon,
người đă viết một cuốn sử đứng đắn và rất có giá trị về Việt Nam dựa trên luận
án tiến sĩ của ḿnh, đă nói rơ là ḿnh đă cố ư không ghi nhận các công tŕnh của
Bouinais vào số các sách được tham khảo. ['C'est intentionnellement que les
ouvrages de Bouinais et Paulus . . . ne sont pas cités ici'] ( Maybon, op.
cit., xii, ct. 1). Tác phẩm này của Maybon là một công tŕnh xuất chúng, soạn
đúng theo các qui tắc sưu khảo khoa học, viết đứng trên lập trường quyền lợi của
nuớc Việt Nam, và dựa trên một kho tàn tài liệu vô song, bao gồm không những
tài liệu của văn khố Pháp, của các thừa sai Pháp và ngoại quốc, mà c̣n của Đông
phương, Tàu, Nhật, và nhất là của phía Việt, bao gồm cả cả Đại Nam Thực Lục, Tiền
biên, và Chính biên bằng chữ nho.
Nói tóm lược lại, mới đây, năm 1971, LM Nguyễn Văn Phong
nói rằng NVT đă bị cách chức v́ phạm tội hà lạm, dựa theo sách của Gosselin;
ông này không cho biết tin này xuất xứ từ đâu. Đồng thời, năm 1924, tác giả
Cosserat cũng đưa ra tin tương tự, dựa vào sách của Bouinais, xuất bản 1885.
Sách này chỉ nói khống vậy thôi, chứ không viện dẫn nguồn gốc xuất xứ của tin tức
đó, mặc dầu Bouinais có thể đă dựa vào hồ sơ mật vụ.?? Cách viết người này dựa
theo tin người kia, mà rút cục không dựa trên một nguồn gốc nào đáng tin cậy cả,
rất thông thường giữa các tác giả Pháp thực dân. Do đó, tin về NVT vừa kể, tự
nó đă thiếu hẵn cơ sở, v́ dưạ vào một dữ kiện với xuất xứ không rơ ràng, được lấy
từ một cuốn sách viết với mục đích tuyên truyền, và không đáng tin cậy.
Đó là tin tức dựa trên sử sách Pháp.? C̣n về phía Việt
"Vua cho là hiện nay dân lương, đạo khích nhau, kinh ấp
Thừa-thiên, Nghệ-an hạt lớn, cần được người giỏi để hiểu bảo cho yên. Bèn cho
Ngụy Khắc Đản [biện lư] lănh bố chính sứ Nghệ-an [nguyên bố chánh là Đoàn Văn Hội
đổi vào làm biện lư Bộ Binh] Nguyễn Văn Tường [biện lư] lănh chức phủ doăn
[nguyên phủ doăn là Trần Tiến Thọ can dân kiện ở ngoài đợi xét]" (ĐNTL,
XXX, 97-8, NQT nhấn mạnh)
Việc bổ nhiệm này cũng được tác giả Trần Huy Thanh, ở nhà Bảo
tàng Huế, tường thuật với đầy đủ chi tiết hơn. Theo tác giả này th́ trong lúc
người Pháp chiếm các tỉnh miền Đông Nam Kỳ và lăm le chiếm các tỉnh miền Tây,
và đồng thời thổ phỉ, giặc biển hoành hành ở Bắc,
"t́nh h́nh chính trị, kinh tế xă hội của phủ Thừa
Thiên ngày càng xấu đi là điều quan ngại lớn nhất của triều đ́nh Huế. Từ tháng
11.1862 đến tháng 6.1865 . . ., triều đ́nh đă
5 lần thay Đề đốc kinh thành. Phủ Doăn Thừa Thiên Trần
Tiến Thọ vừa mới lănh chức đầu năm 1864 th́ làm việc không có hiệu quả, bị dân
kiện đang đợi xét xử.? Trước sự yếu kém bất lực của các quan thân văn vơ đầu
phủ, vua Tự Đức cảm thấy bất an, lo lắng.? Tháng 6/1864, vua . . . muốn triệu
danh tướng Nguyễn Tri Phương đang b́nh định miền Bắc về kinh gấp nhưng Nguyễn
Tri Phương tâu nói vùng biển chưa yên ổn chưa thể về được. . . . Môt tháng sau
đó, t́nh h́nh cấp bách hơn, dân lương, giáo tiếp tục đố kị, khích bác nhau. Vua
cho kinh ấp Thừa Thiên là hạt lớn, cần được người giỏi để hiểu bảo cho yên, đă
quyết định cử Nguyễn Văn Tường đang làm Biện Lư bộ Binh sung chức Phủ Doăn Thừa
Thiên, năm ấy Nguyễn Văn Tường tṛn 40 tuổi. Vua . . . chọn cử Nguyễn Văn Tường
. . . v́ nhà vua đă từng biết đến năng lực của? . . . Tường khi làm Tri huyện
huyện Thành Hóa [Cam Lộ, Quảng Trị] trong thập niên 50, nay trước yêu cầu
đ̣i hỏi 'cần người giỏi' . . . Tường đă có đủ điều kiện để vua Tự Đức tin tưởng
giao cho trọng trách mới." ('Nguyễn Văn Tường trong thời
gian làm Phũ Doăn Thừa Thiên'. HTNVTHUE02, 85-6, NQT nhấn mạnh)
?
Như vậy là NVT đă bị gán cho cái tội của người mà ḿnh
thay thế là nguyên phủ doăn Trần Tiến Thọ, rồi tin tức về tội được ngụy tạo, cố
ư hay vô t́nh đó, cứ tiếp tục được loan truyền từ đời này qua đời kia qua
những cuốn sách viết theo lối tài tử nói trên, phần lớn với mục đích tuyên truyền
xuyên tạc.? Việc đáng lưu ư là tên tuổi ông Trần Tiễn Thọ, trước và sau lúc đó
không c̣n thấy trong bộ chính sử nữa.? Có lẽ là phạm một tội như vậy là cuộc đời
hoạn lộ coi như chấm dứt.? Và nếu quả thật NVT có bị tội đó, th́ sẽ không có
bài viết này.? Dù sao, một cái tội bịa đặt như thế, in trên giấy trắng mực đen
của một bộ sách gồm 2 tập đồ sộ của 2 tác giả Pháp, một là viên chức thuộc địa
cao cấp, một là giáo sư,? cũng đủ làm cơ sở, mặc dầu là một cơ sỡ hoàn toàn sai
lạc, cho sử gia Trần Trọng Kim và biết bao sử gia khác mạt sát NVT là 'tham
lam'? hay 'gian xảo'.
Cùng liên quan đến vấn đề này, một tác giả khác, LM? H. de
Pirey, dựa vào sự phỏng ?vấn tại chỗ dân các làng vùng Tân Sở vào 1914,
đă kể như sau:
" . . . Nguyễn-Văn-Tường, lúc đó đang giữ chức vụ phủ
doăn, v́ phạm lỗi nặng bị vua Tự Đức giáng cấp và đổi đi Quảng Trị một cách
nhục nhă.? Ông đă quị lụy chấp nhận con đường đi đày, khẩn cầu
vua và các vị quan lớn tha tội cho, v́ ḿnh đă chịu qui phục và tuân hành thượng
lệnh một cách sốt sắng, và cho phép ông được phục hồi chức vụ và cấp bực cũ.?
Ông đă hạ ḿnh và nịnh hót khéo đến nỗi mà ông chiếm được tước vị Khâm
Phái, và cũng chính vào thời kỳ ấy ông tập hợp tất cả các kế hoạch mà ông sẽ thực
hiện sau này ở Tân Sở, một căn cứ do một ḿnh ông cổ súy và kiến trúc.? Ông đă
xin được vua cho ân xá các tù phạm bị đày ở Ai Lao, biến họ thành tay chân và đồng
lơa với ḿnh, và cùng họ lập nên làng Tự Tân, một danh từ có nghĩa là tự cải
hóa.? Các làng Tân Định và Tân Mĩ cũng ở vào thời kỳ ấy và thành lập như vậy.'' ("Une
capitale éphémère: Tan-So". BAVH, số 3, 1914, 217, NQT dịch và
nhấn mạnh)
Sau khi? phác họa sơ đồ Tân Sở theo như trước khi căn cứ
này bị Pháp hũy diệt; tường thuật cuộc hành tŕnh của vua Hàm Nghi từ Huế ra Quảng
Trị, và mô tả cuộc hành quân chiếm đóng và hũy diệt Tân Sở của quân đội Pháp, với
sự tham dự của các LM Mathey và Patinier; và nhấn mạnh đến việc lính Pháp đă thận
trọng tránh con đường rất nguy hiểm là đường Đèo Đại Bác (Col des Canons) mà
NVT đă xây đắp khi c̣n làm tri huyện Cam Lộ, tác giả kết luận:
"Tuy nhiên, h́nh như là càng ngày ta càng có thể
chắc chắn thêm (il semble de plus en plus certain) là các cố gắng khổng lồ nói
trên không nhằm mục đích cứu vua cứu nước, mà chỉ là một phương kế do ḷng
tham lam của Nguyễn Văn Tường chế ra, hầu gia tăng tài sản của y cũng
như của gia đ́nh y.? Trong tất cả tổng Mai Lộc, mọi người đều nhất trí khẳng
định rằng Tân Sở chỉ được lập ra với một mục tiêu thầm kín duy nhất
là loại bỏ nhà vua và Tôn Thất Thuyết, để cho chính con của y lên ngôi, và làm
việc đó, nếu cần với sự hậu thuẫn của nước Pháp. [ ] Đó là sự phán đoán của
giới người thấp hèn.? Đúng hay sai? Tôi không thể trả lời được. Dù sao, khi mà
sử sách đi đến một sự quyết đoán dứt khoát về con người này, mà nước Pháp đă
đem lưu đày rồi chết ở đó, sử sách ấy cần phải đếm xỉa đến ư kiến của những người
đă thấy ông Tường ra tay, và đă bị đau khổ v́ chính sách của ông ta. " (Ibid.,?
220, NQT dịch và nhấn mạnh)
Với tác giả này, phương pháp xuyên tạc tế nhị hơn, không ngụy
tạo mà chỉ bóp méo sự kiện và gán cho hành động xây dựng Tân Sở của NVT những động
cơ xấu xa, như để vinh thân, ph́ gia, cướp ngôi, phản bạn, phản vua, phản nước.?
Về tội đưa đến cách chức, tác giả không nói rơ là tội ǵ, chỉ nói là lỗi nặng rồi
thêm vào là NVT bị 'giáng cấp và đổi đi một cách nhục nhă' , rồi . .
'.quị lụy'? . .'khẩn cầu', '. . .nịnh hót khéo léo' để . . . 'phục hồi chức vụ
và cấp bực cũ' . . . tất cả đều do dân quê được tác giả phỏng vấn nói là 'h́nh
như'? có xảy ra, mà chính tác giả cũng công nhận là ḿnh không thể bảo đảm?
sự hư thực. Trước hết, về cuộc phỏng vấn tại chỗ làm căn bản cho bài khảo luận
của ḿnh, tác giả không nói ǵ về số người được phỏng vấn là bao nhiêu so với số
dân toàn vùng, thành phần lương, đạo, Kinh, Thượng nhiều ít như thế nào, tác giả
hỏi họ những câu ǵ, họ trả lời tự do hay theo một khuôn mẫu nào.? Tác giả chỉ
nói ám chỉ như là ḿnh đă phỏng vấn tất cả mọi người, không trừ một người nào,
và họ đều trả lời đồng loạt như nhau cả, với những câu xác quyết như:
' 'Đó là những tin tức mà họ cho tôi hay mà tất cả dân
chúng ai ai cũng biết cả." (t. 219); hay "Tất cả mọi
người trong tổng Mai Lộc, không trừ một người nào, đều khẳng định rằng . .
." (t. 220)
Dụng ư xuyên tạc của tác giả có thể được nhận thấy ngay, v́
tác giả đă tự mâu thuẫn với chính ḿnh. Thật vậy, một mặt, vị linh mục đă nói rằng
trong số người được phỏng vấn phần lớn đă có tham dự vào biến cố 1885, tức đă
là 'tay chân và đồng lơa' của NVT trong việc thành lập các làng Tự Tân,
Tân Lập và Tân Mĩ, mặt khác, lại nói rằng tất cả mọi người? tay chân đồng phạm
đó đều mạt sát NVT cả.? Trong lúc đó th́ các tác giả tại địa phương Cam Lộ, Quảng
Trị, dựa vào gia phả gia đ́nh NVT, lại nói rằng dân làng ngày nay c̣n ghi công
đức và lập miếu thờ NVT, như đă nói trên.? Như vậy, ít nhứt cũng phải có một số
nhỏ người được phỏng vấn không chê trách NVT. Ngay trong những chế độ độc tài nhứt
trên thế giới, người ta cũng chỉ lấy đến 99% cho phe ḿnh và chừa 1% cho phe
nghịch!
??????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????
?????????????????Một thủ đoạn khác của tác giả là chỉ nói NVT 'phạm lỗi nặng?
bị. .? đổi đi. . .một cách nhục nhă' mà không giải thích rơ là lỗi ǵ. Sự
thực th́ NVT đă bị cách chức phủ doăn Thừa Thiên là v́ đă không ngăn ngừa được
loạn Chày Vôi xảy ra trong quản hạt cai trị của ḿnh, một tội không cố ư và?
không có ǵ là xấu xa cả.? Nếu nêu rơ tội ấy ra, tác giả không thể nói là NVT bị
đổi đi 'một cách nhục nhă' để bôi lọ ông này được.? Mà nếu nói? rằng NVT
bị cách chức v́ bị dân Thừa Thiên kiện về tội hà lạm như Bouinais đă nói ở
trên, th́ không đúng, nên tác giả cố ư nói vắn tắt như vậy để 'mập mờ đánh lận
con đen.'????????? Thật vậy, trong vụ này, Đoàn Trưng và đồng bọn âm mưu giết
vua Tự đức và đem Đinh Đạo [Ưng Đạo], con của anh vua là Đinh Bảo [Hồng Bảo],
lên ngôi.? Loạn quân đă xâm nhập được vào hoàng thành và hăm dọa tính mạng vua
trước khi bị dẹp. Đinh Đạo bị thắt cổ ngay cùng với mẹ, vợ, và các con trai.? Tất
cả những người liên can đều bị tội nặng nhẹ theo thứ bậc, lăng tŕ, bêu đầu, uống
thuốc độc, chém đầu, thắt cổ.? Vua giận cho là các quan không biết đề pḥng trước,
nên trừng phạt một số khá đông các viên chức có trách nhiệm trực tiếp trong việc
bảo vệ an ninh.? Trong số này, các quan quản hạt nơi xảy ra vụ loạn, Phủ doăn
NVT cùng với phủ thừa, tri huyện Hương Thủy đều bị cách chức, nhưng được cho gắng
sức làm việc chuộc tội.? Thực ra NVT có phái người ḍ xét nhưng không khám phá
ra âm mưu đảo chánh, v́ phe làm loạn đă dùng chỉ dụ giả mạo của vua để hợp thức
hóa các hành động chuẩn bị phi pháp của ḿnh. (ĐNTL, XXXI, 53-7; Giá sơn
Kiều-Oánh-Mậu, Bản triều bạn nghịch liệt truyện. Sài g̣n:Tủ sách viện Khảo-cỗ,
Bộ Quốc-gia Giáo-dục, 1963 40a, 42b). Các h́nh phạt loại này xảy ra rất thông
thường dưới triều Nguyễn thời đó. Ông Nguyễn Tri Phương, chẳng hạn, đă có biết
bao chiến công, lên đến chánh nhứt phẩm vơ giai, phong tước Tráng Liệt Bá, nắm
giữ những chức vụ tột đỉnh trong nền hành chánh, như Lại bộ thượng thư, nhưng
khi thua trận đă có lần bị xử trảm giam hậu [sự thi hành án đợi vua xét sau] và
cho cố gắng lập công chuộc tội để phục hồi chức cũ.? Sau khi thành Hà Nội mất
vào tay Francis Garnier, ông đă tuẫn tiết một cách oanh liệt như sử sách đă
ghi.? Mặc dầu vậy, vua Tự Đức vẫn phải chiếu theo phép công, xử ông về tội làm
tướng mà để mất thành, phải cách mất chức hàm, bị án xử trảm giam hậu măi măi
[v́ đă chết], rồi cho truy phục Binh bộ tả tham tri, và được giữ tước bá. (ĐNTL,
XXXIII, 63-4) Trong thời gian phục vụ ở Bắc với tư cách tán tương, NVT cùng
với Vơ Trọng B́nh cũng đă bị cách chức v́ đă để mất thành Lạng Sơn vào tay giặc,
và được cho cố gắng lập công chuộc tội.? Đô Thống Đoàn Thọ bị giặc giết trong
trận này, và 2 ông B́nh và Tường được khởi phục một phần chức tước sau khi thu
hồi lại được thành Lạng Sơn.
Việc NVT được vua bổ nhiệm làm bang biện Thành Hóa, theo chính sử nhà Nguyễn, là v́ lư do hoàn toàn công vụ, nghĩa là để thực hiện một kế hoạch lâu dài thầm kín? dùng Tân Sở làm kinh đô thứ hai khi cần đến như đă kể trên, chứ không phải do lời quị lụy cầu khẩn của NVT như LM De Pirey đă nói.? Thật vậy, chính sử kể rằng, sau khi vua Tự Đức chấp thuận ư kiến của viện Cơ mật, là không nên gây hoang mang nghi ngờ bằng cách dùng quân đội đóng đồn ở Ba Xuân gần xứ Cao Man [cách Tân Sở một ngày đường], mà chỉ nên dùng biện pháp êm dịu bằng cách từ từ chiêu dụ dân Man vùng ấy, hầu thi hành kế sách lâu dài,
"Vua bảo rằng: trước Nguyễn Văn Tường cũng xin nhận
làm việc ấy, tất phải làm theo lời nói, chuẩn cho làm bang biện huyện Thành Hóa
để làm việc, cấp cho ấn khâm phái quan pḥng cho được tự ư tư tâu."
(ĐNTL, XXXI, 87)
Ngoài ra, nói chung mối tương quan giữa vua Tự Đức và NVT
có dựa trên sự nịnh bợ, quị lụy,và khúm núm của NVT như vị linh mục khẳng định
hay không?? Hai sử gia đă trả lời câu hỏi này, dựa vào các bản tấu sớ của NVT
tŕnh lên vua,? với lời phê của vua Tự Đức trên đó. Trong một bài khảo luận mô
tả ḷng ái quốc của NVT qua thi văn c̣n lại trong số di cảo của vị phụ chánh,
tác giả Trần Đại Vinh đă đề cập đến bản tấu, đề ngày 27 tháng 10 năm Tự Đức thứ
27, 1874 của NVT lên vua Tự Đức, "biểu lộ đức tính dũng cảm, trung
thực, dám nói những điều có thể đụng chạm đến ḷng tự ái của vua."
("Tấc ḷng yêu nước son sắt của Nguyễn Văn Tường".? HNNVTDHSP96,?
39-40, NQT nhấn mạnh).? Một tác giả khác, Giáo sư sử học Trần Viết Ngạc, sau
khi phân tích các bản tấu sớ nói trên, đă viết rằng:
?
"Quan hệ giữa vua Tự Đức - Nguyễn Văn Tường, trên thực
tế vượt xa quan hệ Vua - Tôi. Vua Tự Đức rất tin dùng Nguyễn Văn Tường, có thể
bàn bạc với Nguyễn Văn Tường mọi băn khoăn, mọi suy nghĩ của ḿnh.? Ngược lại Nguyễn
Văn Tường có thể nói thẳng với nhà Vua những ư nghĩ của ḿnh về việc và về người
liên hệ đến vận mệnh đất nước mà không ngại Vua sẽ bắt lỗi bất kính, là phạm
thượng.? Vua gọi cuộc gặp gỡ ấy là tri ngộ, tôi gọi đó là hạnh ngộ."
(''T́m hiểu thêm về Nguyễn Văn Tường [1824-1886]". HTNVTHUE02, 11,
NQT nhấn mạnh)
Về việc NVT có ư định tiếm ngôi vua cho con ḿnh, hay cho
chính ḿnh chỉ là kết quả của sự suy diễn có ác ư của LM De Pirey cũng như của
nhiều tác giả thực dân khác, dựa vào sự bóp méo các sự kiện. Thật vậy, nhận thấy
hai ông phụ chánh, lănh đạo phe chống Pháp, loại các vua thân Pháp là Dục Đức
và Hiệp Ḥa, phe thực dân và Việt thân Pháp tung tin đồn rằng hai ông đều giết
luôn vua Kiến Phúc, để rồi tranh dành nhau ngôi vua, hay quyền lực. Mặt khác,
vua Tự Đức có dàn xếp cho cháu ḿnh, là Công Tôn Nữ Như Khuê, chị ruột cùng mẹ
của vua Kiến Phúc và vua Đồng Khánh, lấy người con thứ tư của NVT là Nguyễn Văn
Tộ. Bà này thường được gọi là Công chúa Đoan Thuận, hay bà Chúa Nh́.? Qua sự
liên kết này, theo ư kiến của nhiều sử gia, vua Tự Đức có dụng ư khuyến khích
NVT ủng hộ hoàng tử thứ 3, là vua Kiến Phúc sau này, người mà Vua hy vọng, khi
lớn lên, sẽ có đủ tài đức để kế vị ngài. Việc này cũng có thể đưa đến những lời
đồn rằng NVT âm mưu cho con ḿnh là pḥ mă, anh rể của vua Kiến Phúc, lên thay
Vua.
Mặt khác, chánh sách thuộc địa quen thuộc của Pháp là chia
để trị, bằng cách dùng hoàng thân hay quan lại thân Pháp để kềm chế hay thay thế
vua quan chống Pháp.? Ở Cao miên, chẳng hạn, nhà cầm quyền Pháp không ngần ngại
ép buộc vua Norodom phải vâng lời ḿnh bằng cách hăm dọa sẽ đưa một người theo
Pháp, em khác mẹ của vua, là Hoàng thân Sisowath lên thay. Sisowath kế vị
Norodom, làm cho các con của Norodom là Yucanthor và Mayura phải đi đày. Và
Sisowath lại càng phải làm tay sai cho Pháp đắc lực hơn nữa, để bảo đảm cho con
là Monivong được Pháp cho kế vị ḿnh.? (Osborne, Milton E., The French
presence in Cochinchina and
Về phần NVT, c̣n có tin đồn nói rằng ông là con rơi của vua
Thiệu Trị, và người Pháp có ư muốn dụ dỗ ông, để cho ông hay con ông, lên làm
vua, nếu chịu theo họ. Câu chuyện bắt đầu năm 1842, khi ông mới 18 tuổi, đi thi
và đậu tú tài. Nhưng v́ lúc đó ông lấy tên là Nguyễn Phúc Tường, họ nhà Nguyễn,
nên bị vua Thiệu Trị, khi duyệt danh sách thí sinh trúng tuyển, đánh hỏng và phạt
tội đồ một năm, suốt đời không được đi thi. (ĐNTL,? XXIV, 163-165;Trần
Viết Ngạc, 'T́m hiểu? thêm về . . .'. HTNVTHUE02, 9) Từ đó
có tin thêu dệt ra là lúc vua Thiệu Trị c̣n là hoàng tử đi theo vua Minh Mạng
tuần du Quảng Trị, có ăn nằm với một cô gái. Cô này sau sinh ra NVT mà hoàng tử
không biết. (Nguyễn Đắc Xuân, Hương Giang cố sự. Tủ sách Sông Hương,
1986, 46, dẩn do Đỗ Bang, 'Góp phần . . .'.HTNVTHUE02, 22, ct.
6). Vào 1850, 8 năm sau, NVT được vua Tự Đức đặc cách cho thi lại, và đỗ cử
nhân rồi bắt đầu cuộc đời làm quan.? Trong các bản tấu của NVT dâng lên vua Tự
Đức, như Nam kỳ tấu nghị số 15, NVT thường nhắc nhở đến 'ơn đại tạo tác
thành ' đó của vua; và trong bản tấu ngày 20-6 Tự Đức 26, vua có châu phê:
'Và mạng của ngươi cũng oái oăm, mới vào thi th́ đă khổ, bể hoạn cũng ch́m nổi,
đáng thương thay! . . . Lại như ngươi lúc thiếu niên, có chuyện bất b́nh, do
kêu được th́ sáng tỏ . . ..'? (Trần Viết Ngạc, ibid., 9, ct. 7). Như
vậy là vua cho thi lại theo lời kêu xin của NVT, nhưng không có tài liệu nào
khác cho biết rơ v́ sao NVT đă dùng họ Nguyễn Phúc. Lư do sau đây có thể được
phỏng đoán từ tài liệu gia phả trong đó có ghi: 'Công sinh nhi phong tư tú dị
. . . Ngài sinh ra phong tư đẹp đẽ khác thường. Một thuật sỹ người Tàu cho rằng
tương lai rất quư và khuyên gia đ́nh nên chăm lo học hành cho cậu bé.' ( Ibid.,
8, ct. 2) Có lẽ? cha mẹ NVT cho đó là một điềm phúc nên đổi tên lót là chữ 'Văn'
thành chữ 'Phúc' để cho NVT đi thi cho may mắn hơn, và vô t́nh không biết
đó là phạm tội tiếm dụng quốc tính.? Riêng NVT cũng không thổ lộ một điều ǵ
cho phép ta đoán định cụ thể về vấn đề này. Trái lại, ông đă tỏ ra rất hănh diện
với ḍng họ ḿnh.? Sau khi phân tích các gia phả họ Nguyễn, chi Nguyễn Văn ở
làng An Cư, quê quán của NVT cũng như ở Đồng Hà và Huế, TS Đỗ Bang cho biết rằng
NVT:
"là người duy nhất trong họ này đă có lúc lấy lót chữ
Phúc để nộp quyển cho trường thi, c̣n trong gia phả vẫn ghi chữ Văn. [ ]
Ḍng họ này lúc đầu lót chữ Thế [Nguyễn Thế . . .] đến đời thứ 5 lại lót
chữ Văn. Nguyễn Văn Tường là đời thứ 7; gia phả ghi là Nguyễn Văn Tường.
Chính ông vào lúc làm Thượng Thư bộ H́nh, sung Cơ Mật viện đại thần, ông đứng
tên Nguyễn Văn Tường để soạn bản gia phả của ḍng họ ḿnh với lời đề từ rất
trân trọng: 'Họ Nguyễn ta từ lúc đến đây lập nghiệp sinh tụ ngày càng đông
thành một họ lớn trong làng. Cũng nhờ phúc ấm của tổ tiên mà phái ta trở thành
một chi phái lớn ở trong họ . . .' [ ] Theo gia phả, Nguyễn Văn Tường là
con trai trưởng của ông Nguyễn Văn Dậu, sinh năm Mậu Ngọ [1798], chết năm Giáp
Tư [1864] và bà vợ chánh tên là Liên . . . Bà Liên sinh được 3 người con trai,
con đầu là Nguyễn Văn Tường và các em Nguyễn Văn Độ, Nguyễn Văn Phức và 5 người
con gái. Ông Nguyễn Văn Dậu c̣n có hai bà vợ thứ tên là Cảnh và Vệ. [ ] Nguyễn
Văn Tường có 7 bà vợ và 19 người con. [ ] Với trách nhiệm trước gia tộc
trong việc tu soạn gia phả ḍng họ của ḿnh và với quyết tâm làm rạng rỡ ḍng họ
Nguyễn Văn, Nguyễn Văn Tường là một người con ưu tú của họ Nguyễn ở An Cư, Quảng
Trị." (Đỗ Bang, 'Góp phần. . .'. Ibid., 22-3, NQT
nhấn mạnh)
Những tin tức dựa trên chính sử và gia phả này cũng khá đủ
để đính chính những tin lưu trữ trong văn khố Pháp, như? sở dĩ NVT không được
phép đi thi lúc đầu là v́ tội của cha ông, một người thợ mộc, đă có liên can đến
một vụ nổi loạn. (AOM Aix, Amiraux 12774, dẫn do Tsuboi, op. cit., 234).
Về nghề nghiệp của thân sinh NVT, các tác giả Pháp người th́ cho là thợ mộc,
như đă nói, người th́ cho là thợ rèn. (Masson, op. cit., 119). Có người
khác lại cho là chài lưới, hay chèo đ̣.? Gia phả? nói là 'ông lúc nhỏ, nhà
nghèo nhưng ham học và có tiếng học giỏi.'? Cha NVT có 3 vợ và 12 con, 6
gái và 6 trai, nên "Gia cảnh 'hàn vi' là v́ nhiều miệng ăn, chứ chẳng
phải là không có nhà cửa, ruộng đất. Có lẽ v́ vậy mà trong sáu con trai chỉ có
Nguyễn Văn Tường được ăn học đàng hoàng và đỗ đạt."? (Trần Viết Ngạc,
'T́m hiểu...'. HTNVTHUE02, 8)
Mặc dù lư do tại sao NVT dùng họ nhà vua có thể chỉ là do một
sự ngộ nhận, nó có thể đă được khai thác để đưa đến tin đồn NVT là 'con rơi
của vua Thiệu Trị '? hầu gia tăng sức mạnh của lời tố cáo, xuyên tạc rằng
v́ là con vua, nên NVT muốn tiếm ngôi vua.? Dù sao chăng nữa, không thấy có một
dấu hiệu ǵ chứng tỏ là NVT đă có ư tranh dành ngôi báu cho chính ḿnh hay cho
con ḿnh. Ngoài ra, hai ông bà Pḥ mă Nguyễn Văn Tộ và Công chúa Như Khuê, cũng
như mọi người con và dâu khác của NVT, đều sống ẩn dật, từ đầu đến cuối, không
có ai tham gia việc triều chánh, và không có mảy may một bằng chứng ǵ là họ âm
mưu, hay ham muốn làm vua làm chúa ǵ hết.
Đáng bàn hơn là chuyện NVT âm mưu loại Tôn Thất Thuyết, và
chuyện vua Hàm Nghi, cũng theo lời LM De Pirey trong bài đó, đă bị ông Thuyết
ép buộc đi theo ḿnh, và bắt để cái đầu lại khi vua đ̣i về.? Theo tác giả
Pirey, những chuyện này là do 'Ông-Xă B́nh'? kể lại cho ḿnh nghe, và
ông này, ở làng Hà Mỹ, là một người lính đi theo đoàn ngự đạo của vua Hàm Nghi
từ Huế ra Quảng Trị. (Pirey, ibid.,. 214-5)? Ngoài ra, c̣n có việc ông
Thuyết, không những ép vua đi, mà c̣n cho người về đốt nhà NVT, như LM Delvaux
đă kể. ( 'Quelques précisions sur une période?? troublée de l'histoire
d'Annam' BAVH, số 3, 1941, 267)??? V́ tài liệu dùng để phối kiểm, lượng giá
mức độ khả tín của các nguồn tin này phần nhiều dựa vào sử liệu chính thức của
nhà Nguyễn, nhứt là bộ chính sử, Đại Nam Thực Lục Chính Biên, người viết
xin dành đoạn sau đây để bàn về giá trị bộ sử này, trứớc khi nói tiếp về sự hư
thực của các câu chuyện do quí vị linh mục Pháp đưa ra.
Viết sử là một công tác truyền thống của nền văn minh Á
Đông nói chung, và Việt Nam, nói riêng. Nhà Nguyễn lại c̣n đặt nặng công tác
làm sử hơn các triều vua trước. Trụ sở của Quốc sử quán, cơ quan có nhiệm vụ soạn
sử, được vua Minh Mạng cho xây cất trong thành nội Huế năm 1821.(Boudet, Paul, "Les
archives des empereurs d'Annam et l'histoire annamite". BAVH, số
3, 1942, 229-238)? Vua Thiệu Trị cho xây thêm một số dinh thự vào 1844, và vua
Tự Đức cho xây dựng một nhà in vào năm 1849.? Nhiệm vụ của Quốc sử quán là thu
thập mọi tài liệu, dữ kiện để đúc kết viết ra thành sử của bản Triều. Loại sử
liệu chính mà các sử quan dùng trong công tác viết sử là các châu bản
bao gồm: các bản tấu, sớ của các đ́nh thần từ các bộ, viện, hay các địa phương
dâng tŕnh lên và đă được vua duyệt phê, cũng như các sắc, dụ, chiếu, chỉ do
vua ban hành, và những văn kiện ngoại giao, công văn, phúc tŕnh, hoặc sổ sách
kê khai, v. v. .? Các văn kiện này thường có ghi lời phê của vua bằng một loại
mực đặc biệt, chỉ một ḿnh vua dùng.? Bản chánh của các châu bản này được lưu
trữ ở Nội Các, tức văn pḥng của vua, một bản sao được chuyển đến bộ, viện liên
hệ, và một bản sao thứ hai được gởi đến Quốc sử quán để viết thành quốc sử. (Cục
Lưu Trữ Nhà Nước,? Đại Học Huế, Trung Tâm Nghiên Cứu Việt Nam và Giao Lưu Văn
Hóa, Mục Lục Châu Bản Triều Nguyễn, Tập II, Năm Minh Mệnh 6 [1825] và
7 [1826].? Nhà Xuất bản Văn hóa Hà Nội, 1998, iii - v, xi - xix) Cuốn sử do
Quốc sử quán viết ra được gọi là Đại Nam Thực Lục, gồm có 2 phần: phần Tiền
Biên nói về thời các Chúa Nguyễn, và phần Chính Biên nói về thời các
vua nhà Nguyễn từ Gia Long đến Đồng Khánh [1889].? Riêng phần Chính Biên đă được
Viện Sử Học phiên dịch và Nhà Xuất Bản Khoa Học Hà Nội ấn hành từ 1962 đến
1978, và gồm có 38 tập, mỗi tập trung b́nh khoản 350 trang giấy khổ nhỏ [18.5 x
13.5 phân tây]. Bộ Thực Lục và bản dịch có ghi thêm các mục lục về tên
riêng, sự kiện, và tư liệu làm cho cuộc tra cứu được bội phần dễ dàng. (ĐNTL,
XXXV, 261-412; XXXVIII, 159-381)
Bộ Thực Lục được ghi chép theo lối biên niên, nghĩa
là tŕnh bày từng sự kiên xảy ra hằng ngày theo lối nhật kư một cách khá trung
thực. Theo nguyên tắc, sử quan chỉ tŕnh bày sự kiện, mà không suy diễn, phê
b́nh, phân tích hay tổng hợp ǵ hết.? V́ vậy, tài liệu đầu tay (document de
première main) này, ghi chép sử dùng tài liệu gốc là châu bản, có thể được xem
như là chưa hay ít bị thay đổi méo mó nhất. Quả nhiên, so với bộ Đại Nam
Chính Biên Liệt Truyện, cũng do Quốc sử quán soạn, nhưng theo lối tổng hợp
để nói về từng nhân vật liệt sĩ, mực độ trung thực của bộ Thực Lục cao
hơn nhiều. Sự trung thực càng được bảo đảm hơn nữa khi các sử quan phải tuân
theo một số 'phàm lệ'? tức qui tắc để viết, và các qui tắc này phải được
ghi lại trong bộ sử liên hệ.? "Phàm lệ về Đại Nam Thực Lục Chính Biên Đệ
Tứ Kỷ"? nói về triều Tự Đức, chẳng hạn, gồm có 25 điều mà sử quan phải
tuân theo một cách chặt chẽ. Ví dụ: Khi chép việc th́ dùng tháng theo mùa, dùng
mùa theo năm, việc lớn th́ phải chép thêm ngày; Các chiếu nào ngự chế ra, viết
bằng bút son, th́ phụng chép vào văn tập, hoặc chép toàn bài, hoặc chép sơ lược
tùy việc; Những chương sớ quan hệ đến chính trị to lớn th́ chép, điều nhỏ mọn
th́ lược bỏ đi; Những địa phương gặp biến cố như lụt lội, nắng hạn, tật dịch mà
có chỉ của Vua giải quyết th́ chép. (ĐNTL, XXVII, 17-21). Môt bảo đảm
khác cho sự ghi chép trung thực là việc soạn sử được giao phó cho một toán rất
đông các quan lại phụ trách, nhờ đó một phần nào có sự hổ tương kiểm soát.? Bộ Thực
Lục Đệ Tam Kỷ? nói về triều Thiệu Trị, chẳng hạn, do 94 vị sử quan biên soạn,
gồm? 3 tổng tài, 6 phó tổng tài, 15 toản tu, 21 biên tu, 14 khảo hiệu, 8 đằng lục,
17 thu chưởng, sau c̣n bổ túc thêm 10 người nữa, chia cho mọi chức vụ. Khởi
công vào 1849, công tác này được hoàn thành năm 1877 và toàn bộ sử Đệ Tam Kỷ được
in xong năm 1879, thời Tự Đức. (ĐNTL, XXIII, 5-28)? Bộ Thực Lục Đệ Tứ
Kỷ? nói về Triều Tự Đức thực hiện mất 14 năm, bắt đầu khởi công dưới triều
Kiến Phúc, 1885 và ấn loát xong vào năm Thành Thái thứ 11, 1899. (ĐNTL,
XXVII, 5-26).? Bộ Thực Lục Đệ Ngũ Kỷ, bao gồm 2 triều Kiến Phúc và Hàm
Nghi, mất 5 năm mới xong, khởi đầu năm 1897 và hoàn thành năm 1902 dưới triều
Thành Thái. (ĐNTL, XXXVI, 5-17). Và bộ Thực Lục Đệ Lục Kỷ, ?nói về
triều Đồng Khánh, được biên soạn từ đời Thành Thái năm thứ 6, 1894 cho đến năm
Duy Tân thứ 3, 1909 th́ hoàn tất, mất 15 năm. (ĐNTL, XXXVII, 5-21)? Như
vậy, tất cả các bộ Thực Lục nói về triều Tự Đức và về sau, từ Đệ Tứ đến
Đệ Lục Kỷ đều được biên soạn dưới thời Pháp thuộc, và tính cách trung thực của
các bộ sử đó có thể bị nghi ngờ, nhất là khi có bằng chứng người Pháp có can
thiệp vào việc viết sử của Quốc sử quán, như vụ Khâm sứ Pháp ra chỉ thị về vấn
đề vua Hiệp Ḥa, khi soạn bộ Đệ Tứ Kỷ. (ĐNTL,? XXVII, 7-8)? Ngay trong bộ
sử, các sử quan cũng gián tiếp cho biết những áp lực chính trị , khi nói về các
qui tắc mà họ phải tuân theo để ghi chép sử.? Ví dụ: Về ông Dục Đức, thực ra
chưa làm vua ngày nào v́ mới được chỉ định nhưng chưa được tấn tôn,? th́ phàm lệ
trong bộ sử Đệ Tứ Kỷ này nói rơ rằng 'Nay phụ biên chép là tự quân, để
tỏ rơ cái tội của kẻ quyền thần [tức là bọn Tôn Thất Thuyết]. (Ibid.,
20)? Phàm lệ về cách viết bộ Đệ Ngũ Kỷ cũng ghi rơ việc coi hai ông Tường và
Thuyết là 'quyền thần'? là lư đương nhiên với câu nói sau ?trong
phàm lệ thứ 4: "Phàm có việc ǵ nên chép th́ cứ theo y như ở các kỷ trước
mà chép.? Việc ǵ do ư riêng của quyền thần th́ cứ việc chép thẳng, để tỏ những
điều trái phép của bọn đó." (ĐNTL, XXXVI, 15)??? Tuy nhiên,
với các qui tắc ghi chép nhấn mạnh vào sự kiện, như đă nói, và truyền thống
cương trực của sử quan Khổng Mạnh Đông Phương, sự thiên vị hay bóp méo cũng có
thể được giảm thiểu, và, nếu có xảy ra, th́ nhà khảo cứu có thể suy luận mà
khám phá ra được phần nào. Ngoài ra, sử gia c̣n có thể dùng châu bản của triều
Nguyễn, hiện c̣n được non 20%, để phối kiểm và bổ túc bộ chính sử này. Vấn đề
này sẽ được làm sáng tỏ hơn khi bộ sử được sử dụng và phân tích về chi tiết sau
này.
Dù sao, ba nhà sử học Tây phương, tác giả ba pho sử thượng
thặng về Việt Nam, đă dùng bộ Thực Lục làm một tài liệu tham khảo căn bản, và
ngợi khen giá trị vượt trội của nó so với sử sách khác về Việt Nam nói chung.?
Sử gia Pháp Maybon đă sử dụng Thực Lục Tiền Biên và Chính Biên, hồi đó chỉ có bằng
chữ nho. (Histoire moderne du pays d'Annam, x, xi)? Sử gia Mỹ Mark W.
McLeod đă dùng Thực Lục nói về Triều Tự Đức. (The Vietnamese Response to
French Intervention, 1862-1874. New York: Praeger, 1991, xv, xvi) Và sử gia
Alexander Barton Woodside đă dùng Thực Lục liên hệ đến thời Gia Long, Minh Mạng,
và Thiệu Trị. (Vietnam and the Chinese Model : A Comparative Study of
Vietnamese and Chinese Government in the First Half of the Nineteenth Century.?
Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1988, 323-4). Giáo sư Nhựt bản,
Yoshiharu Tsuboi cũng đă tham khảo bộ Thực Lục rất nhiều trong cuốn sử dựa vào
luận án Tấn sĩ của ông ở Pháp. (L'Empire vietnamien face à la France et la
Chine 1847-1885. Paris, Éditions L'Harmattan, 1987)? Một số sử gia Việt,
như Nguyễn Thế Anh (Monarchie et fait colonial au Vietnam [1875-1925].
Paris: Éditions L'Harmattan, 1992), và Vũ Ngự Chiêu (Các Vua Cuối Nhà Nguyễn:
1883-1945, 3 tập. Văn Hóa, 1999)? cũng đă? bắt đầu khai thác khá nhiều bộ
chính sử này của nhà Nguyễn. Ngoài bộ Thực Lục, các tác giả vừa kể cũng có dùng
các tài liệu khác với mực độ khả tín tương đối khá cao của Triều Nguyễn như Đại
Nam Chính biên Liệt Truyện, Khâm Định Đại Nam Hội Điển Sự Lệ.
Sự phân tích tinh tường bộ chính sử, đặt nặng các sự kiện
mà Quốc sử quán tường thuật, và loại ra các sự suy diễn do áp lực chính trị
ràng buộc các sử quan, sẽ cho thấy rằng tương quan giữa hai ông phụ chánh có thể
được xem như là tương quan 'ḥa nhi bất đồng'? giữa hai người quân tử,
chớ không phải 'đồng nhi bất ḥa'? giữa hai kẻ tiểu nhân, như LM De
Pirey và sứ sách thực dân đă nói. Hai ông không phải đă đồng ư hợp lực với nhau
trong việc truất phế các vua thân Pháp để rồi bất ḥa với nhau trong việc chia
xẽ uy lực, ngôi thứ, hay quyền lợi vị kỷ khác. Hai ông đă ḥa đồng với nhau
trong mục tiêu chống Pháp để ǵn giữ quốc gia và triều đại. Cái mẫu số chung đó
là cái lư tưởng mà mọi vị quan lại trong một nền văn hóa Khổng Mạnh có bổn phận
đeo đuổi, dù cho đến phải hy sinh cả tính mệnh, không những của chính ḿnh mà
c̣n của đại gia đ́nh ḿnh nữa.? Cái lư tưởng chung đó đă giúp hai ông san bằng
mọi ư kiến bất đồng, nếu có, để luôn luôn sát cánh với nhau trong việc giữ nước.?
Thật ra, hai người? đă phân công, đóng hai vai tṛ trái ngược nhau, một người
lo việc đánh, một người lo việc đàm, để bổ túc cho nhau trong kế sách chống thực
dân Pháp.? Họ rât kính trọng nhau, và không có bất đồng chính kiến ǵ quan trọng
hết.? Việc ông Thuyết chống Pháp thực dân, ai cũng đă rơ, tưởng không cần chứng
minh nữa.? NVT cũng chống Pháp không kém, đă coi 'rợ'? Phú là tham lam
giảo quyệt, c̣n tệ hơn Hung Nô và Khiết Đan, và đă phải 'chịu nhục' để
đi thương thuyết với chúng, v́ nhiệm vụ với vua, với nước 'không dám làm kẻ
bên lề ngồi xem thành bại.'? (Các bản tấu ngày 8-3 Tự Đức 21, 1868; 12-1 Tự
Đức 31,? 1878; và 1-11 Tự Đức 27, 1874)? Tuy nhiên, nhận thấy ta đă thua kém địch
quá xa về phương diện quân sự sau nhiều lần thử thách, NVT cùng vua Tự Đức? đă
áp dụng kế sách dài hạn 'ḥa để mưu chiến'. (Bản tấu 8-3 Tư Đức 21 nói
trên). V́ vậy, NVT chủ trương ". . . bên ngoài ta lấy vẻ mặt tươi cười
chờ đợi, bên trong lại nghiêm chỉnh tự trị, binh khí, thuyền súng có chuyên
viên đảm trách, người người tự nỗ lực, tự mưu tính để chờ cơ hộI, th́ cái hiệu
nghiệm lúc xế chiều cũng không phải là muộn vậy."? (Bản tấu ngày 10-8
Tự Đức 26, 1873; xin xem bài 'Nguyễn Văn Tường và sách lược chống Pháp dưới
Triều Nguyễn' . Thế kỷ 21, đă dẫn)
NVT, sinh năm 1824, lớn hơn Tôn Thất Thuyết, sinh 1839, những
15 tuổi. Sự chênh lệch trong tuổi tác có thể giúp phần nào trong việc ông Thuyết
vị nễ và nghe theo ông Tường hơn. ?Ngoài ra, 2 ông hợp tác với nhau dễ dàng v́
người nào cũng đặt quyền lợi quốc gia và triều đại lên trên quyền lợi riêng
tư.? Vào cuối năm 1880, ông Thuyết tố cáo ông Tường lên vua Tự Đức, dựa vào tin
đồn do phía Pháp tung ra [mà ông Thuyết không biết, v́ mới ở Bắc về Kinh dưỡng
bệnh], là NVT ăn hối lộ của người Tàu để cho ho nhập khẩu tiền giả vào thị trường
Việt Nam. Sau khi điều tra, Vua biết NVT bị gièm, và khiển trách ông Thuyết là 'ít
học không thông, lại có tật nóng nẩy nói càng' ?(ĐNTL,? XXXIV,
370).? Khi được Vua bổ làm thự Thượng thư bộ Binh vào hậu bán niên 1881, ông
Thuyết bắt đầu làm việc chung với NVT, lần lần thấm nhuần chánh sách ḥa hoăn của
Triều đ́nh, hiểu ông Tường hơn và từ đó về sau, hai người hợp tác rất chặt chẽ
với nhau.? Dựa theo sự nghe ngóng các bậc huynh trưởng trong đại gia đ́nh, ông
Tôn Thất Hào, một hậu duệ của ông Tôn Thất Phan một bên, và NVT một bên, đă kể
rằng:
' 'Cụ Thuyết rất kính trọng cụ Tường, thường khen ngợi cụ
Tường là: 'bậc nho tướng, đại trí, thông tuệ, thao lược' [ ]
Cụ Tường học rộng, sâu sắc, thâm trầm, lúc nào cũng điềm tĩnh, ung dung,
khoan ḥa, rất quyền mưu. [ ] Cụ Thuyết và cụ Tường rất thân thiết
tâm đắc với nhau cùng bàn bạc với nhau mọi chuyện lớn nhỏ trong triều ngoài quận,
và thường tỏ ra nhất trí với nhau." ("Chiêu tuyết Kỳ Vĩ Quận
Công Nguyễn Văn Tường, 1824-1886". HNNVTDHSP96,? 88)
Mặt khác, NVT đă đánh giá Tôn Thất Thuyết với vua Tự Đức
như sau:
" Tôn Thất Thuyết theo việc quân lâu ngày, am tường
chinh? chiến, binh lính, tướng tá đều sợ tánh nghiêm, nên cũng gọi là tay năng
nổ."? (Bản tấu ngày 20-6 Tự Đức 26 [1873] Bắc Kỳ tấu nghị, do Trần
Viết Ngạc dẫn, " T́m hiểu thêm về Nguyễn Văn Tường [1824-1886], HTNVTHUE02,
18)
Sau khi vua Tự Đức băng hà, hai ông, với tư cách là phụ
chánh cố mạng lương thần, đă cùng đóng vai tṛ Y Doăn, Hoắc Quang [2 vị quan
trong sử Tàu đă bỏ vua xấu, pḥ vua tốt lên ngôi], truất phế Tự Quân Dục Đức v́
ông này đă và làm gián điệp cho Pháp từ trước, và thiếu tư cách. ("M.
Rheinart, premier chargé d'affaires à Hué, Journal, notes, et correspondance".
BAVH, số 1& 2, 1943, 94, 99, 100, 104, 124-5; ĐNTL, XXXV,?
206-9; Thế Phả,? 371)? Rồi hai vị đă sát cánh với nhau trong việc loại bỏ
Hiệp Ḥa, vị vua đă đi với người Pháp và cùng họ âm mưu ám hại hai ông, là đồng
thủ lănh phe chống Pháp.? Phối hợp tài quân sự của ông Thuyết và tài chính trị
của ông Tường, hai vị phụ chánh đă dễ dàng hoàn thành một cuộc đảo chánh triệt
hạ vua Hiệp Ḥa . Sứ quán Pháp, với quân đội đóng ở Cửa Thuận, và ngay bên kia
bờ sông Hương,? đă không hay biết ǵ hết về cuộc chính biến cho đến khi mọi sự
đă rồi, và không c̣n can thiệp kịp được nữa. (Ibid., 255-260) Hai ông cũng
nhất trí chống lại việc Khâm sứ Rheinart đ̣i truất phế vua Hàm Nghi, mặc dầu Rheinart
có đề nghị tôn ông Thuyết lên ngôi, sau khi? y thất bại trong việc đ̣i hỏi
Triều đ́nh phải để cho Gia Hưng Vương lên thay Vua Hàm Nghi.??? ("M.
Rheinart .? . . " BAVH, số 1 & 2, 1943, 152-3; ĐNTL, XXXVI,
156-7, 176-8). Khi phía Pháp đi quá xa trong việc áp dụng Hiệp ước Bảo hộ 1884
, đến độ muốn biến Triều đ́nh thành một số bù nh́n tay sai của họ, đồng thời
thiết lập ở Bắc 2 trung đoàn lính chiến người Việt để giết người Việt, hai ông
phụ chánh sát cánh với nhau phản đối quyết liệt qua một bức thư gởi cho Tổng
Trú sứ Pháp Lemaire.? Trong thơ này, NVT với tư cách là Viện trưởng Hội đồng Cơ
mật, dùng lời lẽ ôn ḥa, bày tỏ sự bất măn của Triều đ́nh đối với hành động hà
lạm, vi phạm hiệp ước của phía Pháp, đồng thời chuyển, kèm theo thơ của ḿnh,
môt bức thư của ông Thuyết.? Trong thơ này, ông Thuyết, với tư cách là Thượng
thư bộ Binh, trách cứ phía Pháp một cách dữ dội, không chút vị nễ, với đầy đủ
chi tiết về việc Pháp uy hiếp, áp bức phía Viêt nam và vi phạm hiệp ước.
(Etienne Vo Duc Hanh, La place du Catholicisme dans les relations entre la
France et le Vietnam de 1870 à 1886. Berne, New York. P. Lang, 1992,
1176-1187)? Để ly gián hai ông, sử học thực dân đă cố ư lơ phần của ông Tường,
và rao ra rằng đó là thơ của một ḿnh ông Thuyết, mặc dầu Đức Cha Puginier đă
giải thích cho Tướng De Courcy biết rằng đó là thơ của toàn thể Triều Đ́nh, và
hăm đoạn tuyệt ngoại giao với Pháp. (Ibid., 1184).
Đến khi De Courcy mang hơn một ngàn quân sĩ, gồm cả tàu chiến
và trọng pháo vào Huế để tŕnh ủy nhiệm thư, và nhân tiện triệt hạ hai ông và
vua Hàm Nghi, thay bằng bộ ba Nguyễn Hữu Độ, Phan Đ́nh B́nh, và Đồng Khánh, th́
hai ông phụ chánh đă cùng vua và Triều đ́nh lập kế cho ông Thuyết đánh úp quân
Pháp trước và đem vua đi sơn pḥng, trong lúc NVT ở lại điều đ́nh, nhân danh
Triều đ́nh, giả đ̣ phủ nhận hành động của ông Thuyết, và như vậy đặt phía Pháp
trước một t́nh trạng mới.? Vua và ông Thuyết, từ sơn pḥng, ra: [1] Dụ 'Thiên
hạ Cần Vương'? kêu gọi mọi người con dân giúp vua chống xâm lăng; [2] Dụ gởi
NVT chỉ thị thương thảo với Pháp một hiệp ước giống như dưới thời Tự Đức để vua
có thể trở về; [3] Dụ gởi Hoàng tộc yêu cầu hoàng thân quốc thích ủng hộ NVT
trong việc điều đ́nh, và đề cao ḷng trung nghĩa của NVT. (ĐNTL, XXXVI,
220-8; xem thêm bài 'NVT và sách lược. . .' đă dẫn trên)? Việc ông Thuyết
đưa vua đi sơn pḥng, và NVT ở lại thương thuyết, là một kế hoạch của toàn thể
Triều đ́nh để giải tỏa một? hoàn cảnh bế tắc và thiên nan, vạn nan trước mắt.?
Như vậy th́ làm sao có những chuyện như: NVT ưng loại ông Thuyết và vua Hàm
Nghi để đưa con ḿnh lên ngôi, như LM De Pirey đă nói, dựa vào ư kiến của toàn
dân 100% của Tổng Mai Lộc, như kể trên; hoặc, để lấy ḷng De Courcy, NVT đă
không chấp thuận cho ông Thuyết giết? Nguyễn Hữu Độ, và nhờ ông Độ báo với De
Courcy là ông Thuyết đang chuẩn bị tấn công quân Pháp; hoặc ông Thuyết, khi chạy
ra? Quảng Trị, lập tức cho người về đốt nhà NVT, như LM Delvaux đă tường thuật??
Những tin của LM Delvaux phần nhiều được lấy từ ṭa Khâm sứ, mà chính tác giả
đă công nhận là 'chín phần mười chỉ có giá trị thứ yếu, và rất thường? trái
ngược với nhau và triệt tiêu lẫn nhau'. [Archives de la Résidence
Supérieure de Hué {Les neuf dixièmes des pièces n'ont qu'un intérêt secondaire,
et très souvent l'une contredit ou corrige l'autre}]? ("La prise de Hué
par les Francais 5 Juillet 1885". BAVH, số 2, 1920, 267-8, 292;"
Quelques précisions sur une période troublée de l'histoire d'Annam". BAVH,
số 3, 1941, 267, t. 292, ct. 1 nói về giá trị nguồn tin Toà Khâm)
Theo lời LM Delvaux, sau khi đưa vua Hàm Nghi và Tam Cung
ra đến Quảng Trị,
"Đến chiều tối, người ta được tin Nguyễn Văn Tường đầu
hàng quân Pháp và được trở lại tại vị trong chính phủ An Nam.? Hoàng thân Thuyết
gọi một người tâm phúc và ra lệnh cho y, trước mặt vua, đi đốt ngay cái nhà
riêng của Phụ chính Tường. [Chú thích 1: Nhà này tọa lạc trong thành, gần cửa
Đông Ba.? Nhà bị cháy ngày 24-7. Văn khố Ṭa Khâm F.V. 67, số 30." ( Ibid.,
NQT dịch và nhấn mạnh)
Một học giả xứ thần kinh, không biết có lấy bài này làm 'khuôn
vàng thước ngọc'? hay không, v́ viết mà không cho biết nguồn gốc tham khảo,
đă chép, có vẻ như chính ḿnh đă trông thấy, rằng: " . . . Nhà của Quận
Tường phát cháy dữ dội đêm 24 tháng 7 năm 1885, tức là 20 ngày
sau khi thất thủ Kinh Đô. "?? (Thái Văn Kiểm "Nước loạn canh
tàn khóc bễ dâu". Nhớ Huế, số 8, 93, NQT nhấn mạnh).? Một tác giả khác
lấy tin đó để làm bằng chứng cho tính khí nóng nảy, bốc đồng của ông Thuyết (Phạm
Hồng Việt, "Về yêu cầu giáo dưỡng và giáo dục khi giảng về Tôn Thất
Thuyết trong các bài giảng lịch sử". HNNVTDHSP96, 193). Một sử
gia đứng đắn và nhiều kinh nghiệm cũng đă vô t́nh lặp lại tin đó như là một bằng
chứng của sự chia rẽ giữa hai ông phụ chính. (Phan Khoang, Việt-Nam Pháp-Thuộc-Sử.
Sài g̣n: Phủ Quốc- Vụ-Khanh đặc-trách Văn-hóa, 1971, 349-350)
Chỉ lấy lương tri thông thường mà suy xét, tin này khó ḷng
dựa vào một cơ sở nào vững chắc.? Cho dù không có chuyện hai ông lập kế, kẻ
đánh người đàm và phối hợp với nhau, và cho dù hai ông phụ chính chống nhau kịch
liệt đi nữa, th́ lúc mới đưa được đoàn ngự đạo ra đến Quảng Trị, ông Thuyết c̣n
có bao nhiêu vấn đề hệ trọng và cấp bách cần được ưu tiên giải quyết hơn là việc
đốt nhà NVT. Thật vậy ông Thuyết lúc đó đang ở trong cảnh dầu sôi lửa bỏng, môt
mặt phải lo bảo vệ tính mạng cho Vua và Tam cung, và các hoàng thân quốc thích,
triều thần, quân sĩ đi hộ giá, mặt khác phải lo đề pḥng việc quân đội Pháp đuổi
theo và vây bắt cả vua tôi, và lo nơi ăn chốn ở, lo ai đi ai ở lại, . . .Trong
một t́nh trạng khẩn trương đến tột độ như vậy, ông Thuyết, là một người cầm
quân, đánh giặc rất giỏi, làm sao có thể nghĩ đến chuyện đốt nhà NVT, một chuyện
không có ǵ là cấp bách, quan trọng cả?
Sự thật là chính người Pháp đă đốt nhà NVT, rồi đổ cho ông
Thuyết.? Quả vậy, chỗ làm việc, nhà ở của ông Tường cũng như của ông Thuyết, Đại
Tá Pernot, chỉ huy đồn Mang Cá, đă ḍ biết từ lâu rồi, và đă trù cho độ 50 tên
lính đến các nơi đó, để bắt cóc hay thủ tiêu cả hai người, như? Pernot đă phúc
tŕnh cho Tướng Tổng chỉ huy Brière de L'Isle trước ngày thất thủ Kinh đô ít
lâu. (S.H.A.T. 10H6 [ex carton 9], sự kế thừa Tướng De Courcy. Thư tín Pernot-Brière
- 4-5/1885, do Charles Fourniau dẫn, Annam -Tonkin 1885-1896, Lettrés et
paysans vietnamiens face à la conquête coloniale. Paris, L'Harmattan, 1989,
30). Như vậy, lúc quân Pháp phản công chiếm Huế, thật khó ḷng mà họ tha không
đốt nhà của các ông được. Tác giả Phương Anh Trang, người đă nghiên cứu khá cẩn
trọng việc vua Hàm Nghi xuất bôn, có đặt câu hỏi rằng: khi ông Tường không theo
xa giá th́ trở lại đâu? Và tác giả nói tiếp: ''Nhà Nguyễn văn Tường ở gần cửa
Đông Ba và khu Lục Bộ lúc bấy giờ đang bị quân Pháp đốt phá dữ dội." (
"Vua Hàm Nghi Xuất Bôn". Tiếng Sông Hương, 1991, 5)? LM
Delvaux, dựa theo phúc tŕnh của Thiếu tá Metzinger, đă giải đáp phần nào nổi
thắc mắc của sử gia Anh Trang. Vị linh mục kể rằng Thiếu úy Fellman, hậu đội
[arrière garde] của đoàn quân bên trái [colonne de gauche], tức đoàn đi dọc
theo bờ phía trong kinh thành đến khu cửa Đông Ba và lục bộ, đă 'thiêu đốt?
đúng theo phương pháp' ?[incendiait méthodiquement] dọc đường đi, và đến
6g45, tất cả đại đội thứ 2 bộ binh Bắc Phi [Zouaves] đă phóng hỏa toàn thể khu
vực chợ Đông Ba cũ [ Chợ Xép].? Nếu nhà NVT ở khu đó mà Đại Tá chỉ huy cuộc chiếm
đóng kinh thành đă từng biết rơ, th́ thật khó ḷng cho nó khỏi bị thiêu hủy.
?Quả nhiên, sử gia Philippe Devillers? đă đả thông thắc mắc 'ông Tường trở về
đâu?'? của? Phương Anh Trang:
" . . . Courcy vừa chấp nhận cho Tường làm Viện trưởng
Viện Cơ mật, lại vừa nghi ngờ? ông này hết mực. Vị? tướng giam Nguyễn Văn Tường
trong một phần của lâu đài Thương Bạc, v́ nhà Nguyễn Văn Tường đă bị cháy,
và? giao ông cho? một đội lính gát và một số sĩ quan giám thị."
(Devillers, op. cit., 294, NQT dịch và nhấn mạnh)
?Sau khi mô tả sự cướp bóc hoàng thành của quân đội Pháp suốt
trong hai tháng trời, dựa theo các bài phóng sự của nhà báo Pène-Siefert, bạn của
Toàn quyền Paul Bert, và phúc tŕnh của Khâm sứ Rheinart, ước lượng sự mất mát
lên đến hàng chục triệu phật lăng, Devillers nói tiếp: "Đó chưa phải là
hết. Ngay cả thành phố đă bị quân đội của Courcy cướp bóc, đập phá, hay thiêu hủy
. Hầu hết các bộ cùng với hồ sơ, TàngThơ Viện, Quốc sử quán, Quốc gia Ấn
quán bị? thiêu đốt [incendiés], cùng với cái nhà của Nguyễn văn
Tường [ainsi que la maison de Nguyễn Văn Tường].' ' (Devillers,
op. cit., 288-9, 289, NQT dịch và nhấn mạnh; về sự cướp phá hoàng
thành, xem thêm Fourniau, Vietnam, op. cit., 372-4) ??Toàn quyền
J. M. De Lanessan c̣n nói rơ ràng hơn nữa là:
"Vua Hàm Nghi và phụ chính Thuyết vừa mới rời khỏi
kinh thành th́ cuộc nội loạn liền xảy ra ở mọi nơi cùng một lúc. Bất kỳ nơi nào
có người Công giáo, th́ có xảy ra sự tàn sát, vưà bề bộn vừa bất ngờ.? Các người
phiến loạn cho rằng làm như vậy, tức là trả thù cho sự tàn phá những nhà cửa
của người An Nam trong kinh thành Huế do quân đội của chúng ta thực thi ngày 5
tháng 7, những loạt súng bắn giết kèm theo sự thiêu hũy, và sự trục xuất ba
mươi ngàn người dân bản xứ đang cư ngụ chung quanh hoàng thành và các bộ."
(Lanessan, op. cit., 686, NQT dịch và nhấn mạnh)
Rồi De Lanessan nhấn mạnh rằng, sau khi thất bại trong việc
kêu gọi người Tàu cứu viện,"Phụ chính Tường đă ở lại, mặc dầu quân đội
chúng ta đă đốt cái bộ và cả cái nhà của ông. [Le régent Thuong [sic] . . .
était resté à Hué malgré l' incendie par nos troupes de son ministère et de
sa maison.]" (L'Indo-Chine francaise. Paris: Librairie
Germer Bailliére et Cie, 1889, 688, NQT dịch và nhấn mạnh).
Ngày nay, một vài tác giả Pháp chống thực dân có đặt câu hỏi
tại sao dư luận Pháp hoàn toàn im lặng trước một cuộc cướp phá khủng khiếp như
vậy của quân đội ḿnh tại Huế, mà lại rầm rộ và quyết liệt tố cáo tội trạng
tương tợ của quân đội Anh ở Lâu đài Mùa hè ở Bắc Kinh vào 1860?? Rồi trong những
lư do họ nêu ra là: không ai tin rằng một cuộc chiến tranh nhằm mục đích cao cả
là đem ánh sáng của một nển văn minh Thiên Chúa đến cho một dân tộc đang ch́m đắm
dưới gông cùm của một chế độ độc đoán bạo tàn Đông phương, lại có thể có những
hành động bỉ ổi đến như vậy; ngoài ra, không có một lực lượng chính trị nào thấy
có lợi ǵ trong việc làm hại đến danh dự của lá quốc kỳ. (Fourniau,Vietnam,
op. cit.., 374) Tuy nhiên, có một lư do mà họ có thể đặt nhẹ, là sự lợi hại
của bộ máy tuyên truyền của nền sử học thực dân.? Tin tức báo chí thực dân hồi
đó thường mô tả việc quân Việt tấn công quân pháp đêm 4-7-1885 là 'cuộc mai
phục Huế' [guet-apens de Hué]? với ư nghĩa xấu cho phía Triều đ́nh và ông
Thuyết, hầu giảm thiểu những phản ứng bất lợi cho phía Pháp.? Hơn nữa, người
nào có đọc những sách vở ghi lại những lời xác nhận của một số nhân chứng Việt
Nam chọn lọc thời đó, th́ lại có cái nh́n trái ngược: quân đội Pháp trở thành
những người ân nhân, bảo vệ tính mạng và tài sản cho triều đ́nh và nhân dân
kinh thành Huế, và đồ đạc mất cắp phần lớn là do người An Nam lấy!? Đó là sự khẳng
định của [Đại úy] Capitaine J. Masson, người đă giao hoàn căn cứ Hồ Tịnh Tâm lại
cho Triều đ́nh vào tháng 3 năm 1886, sau 8 tháng đóng quân tại đó từ ngày thất
thủ kinh thành. Sự khẳng định này dựa vào cuộc phỏng vấn một số quan lại Việt
Nam thời đó. Theo lời tác giả , các vị quan này
"đă trả lời với một giọng đầy nhiệt thành rằng họ đă
không bao giờ nghi ngờ ḷng ngay thật của quân lính ta, và họ biết chắc chắn rằng
những đồ quí giá nhứt đă bị các quan Việt hoặc ngưới bản xứ mang đi v́ biết giá
trị của những vật đó. [ ] Chính ông Thủ tướng, Nguyễn Hữu Độ đă nói với chúng
tôi như vậy, rằng nhiều cái ché hay đồ khác trị giá mỗi cái từ một trăm đến một
trăm năm mươi ngàn phật lăng, đă được các quan lại lấy và cất đi, viện cớ giả dối
là để chúng thoát khỏi sự trộm cắp của người Pháp. [ ] Ông Độ nói thêm rằng :'
Nhà vua và tất cả chúng tôi? thảy đều đầy ḷng khâm phục nhận thấy sự bất vụ lợi
tuyệt đối của người Pháp đang sống giữa những của cải quí báu mà họ bảo vệ chống
lại sự trộm cướp, những của cải? mà, đáng lẽ ra, họ có thể tuyệt đối chiếm giữ
lấy, nhân danh quyền lợi của kẻ chinh phục." (Souvenirs
de l'Annam et du Tonkin. Paris: Henri Charles-Lavauzelle, 1902, 140, ct. 3,
NQT dịch)
Trở lại tương quan Tường-Thuyết, câu chuyện NVT kể về ông
Thuyết, trong thơ gởi Toàn quyền Tahiti vài tháng trước khi từ trần, đă xác nhận
rằng ông Thuyết là một người có hành động rất phải chăng và ôn ḥa, không có vẻ
ǵ là nóng nảy, bốc đồng cả. Theo NVT, sở dĩ ông Thuyết không chịu qua họp ở
Ṭa Sứ là v́ những lư do rất chính đáng, nhất là thái độ rất đáng ngờ vực của
Tướng De Courcy: Đến để tŕnh sắc thơ mà lại đem theo nhiều quân đội và tàu chiến,
rồi lại đ̣i tất cả thượng thơ phải qua họp ở Ṭa Sứ ngay lập tức, không được
thiếu ai; Mới ngày trước đó, một đại tá Pháp vừa lên thành triệt hạ và bịt ng̣i
các súng đại bác của Việt Nam, lại cho lính đánh đập dân gian lấy tiền bạc của
cải, tiếng than khóc dậy đất, như vậy mà ông Thuyết đă cam tâm nhẫn nhịn, không
kháng cự lại; Nếu qua ṭa sứ rồi bị tướng Pháp bắt giải đi Côn Lôn, như trường
hợp mới đây của Tổng Đốc Hà Văn Quang, do Nguyễn Hữu Độ dẫn dụ, th́ khi đó hối
sao kịp; Cuối cùng Thuyết xin từ chức, xin đổi người khác thay thế để đi họp
cho đủ số. . . Để bênh vực thêm cho hành động hợp lư của ông Thuyết, NVT đă tố
cáo khéo De Courcy trong bức thơ 'ngoại giao'? này rằng "Toàn
quyền là một vị đại thần, việc làm tất phải minh chánh . . . không lẽ làm chuyện
hồ đồ.".? Nhưng, than ôi, ngay chính ?bản thân NVT, trong lúc
làm Viện trưởng viện Cơ mật, đại diện Triều đ́nh Việt Nam để thương thuyết với
Pháp, đă được De Courcy? cho một quan ba mời xuống tàu thủy cùng với ông Phạm
Thận Duật và Tôn Thất Đính rồi
''tưởng qua Ṭa Sứ hội thương việc ǵ thôi, không ngờ
ông ấy mở máy đi thẳng xuống Cửa Thuận An mà ra biển đem lên tàu lớn, đưa thẳng
đến Côn Lôn . . . giam chấp. Đi lần này thật không ai ngờ. Tam Cung, đ́nh
thần và gia quyến thiểm đều không hay biết, .. . không tiền bạc, áo xống . . .
đói khổ hàng tuần, tưởng là khó sống.? Quan Toàn quyền là một đại thần của
nước Đại Pháp, phàm làm việc ǵ tưởng cũng minh chánh . . ." ('Thơ:
Lại Bộ . . .'. Tiếng Sông Hương, 1994, 126-8, NQT nhấn mạnh)
Việc LM Pirey kể rằng ông Thuyết yêu cầu vua Hàm Nghi để lại
cái đầu trước khi về được sử sách Pháp và Việt lặp đi lặp lại rất nhiều. Măi
cho đến 2002, ngay cả một tác giả Pháp chống thực dân nặng kư và từng ngờ vực
tin tức của các vị thừa sai, cũng đă trích dẫn nguyên văn câu:" Nếu Bệ
Hạ muốn về trở lại Huế th́ trước hết, xin Ngài để cái đầu lại ở đây. [Si Votre
Majesté veut revenir à Huê, il faut d'abord qu'Elle laisse ici sa tête] ''?
(Fourniau, Vietnam, op. cit. 375)? Tính cách khả tín của tin này,
tự nó quả đă đáng ngờ, v́ lấy từ lời nói của một linh mục thừa sai Pháp, dựa
theo một người nhân chứng mà linh mục gọi là 'ông xă B́nh', một người
lính đi theo đoàn ngự đạo mà sự hiện hũu không thấy được ai phối kiểm, chưa nói
đến việc ông này được đến gần vua và ông Thuyết lúc nào, và nghe câu chuyện ấy
trong trường hợp nào. Ngoài ra c̣n nhiều sự kiện khác đính chính tin đó của LM
Pirey. Một là việc vua Hàm Nghi gởi về hai bản dụ, một cho NVT, một cho hoàng tộc,?
đă cho thấy rằng vua đi một cách tự nguyện làm bổn phận theo một kế hoạch chống
Pháp của cả Triều Đ́nh, chớ không do sự ép buộc của ông Thuyết, hay do mưu mô của
NVT để 'đem vua bỏ chợ'.? Hơn nữa, mặc dầu chính sử có nói, để che chở
cho vua đối với phía Pháp, rằng? khi NVT vào tâu vua xuất bôn, th́ "trong
khi vội vă, chỉ soạn được cái ấn ở ngự tiền văn lư mật sát và ấn kiềm 2 quả với
hạng để vàng bạc đồ đệ đem theo." (ĐNTL, XXXVI, 221), khi vua bị
Pháp bắt th́ đồ đạc mang theo dồi dào đầy đủ hơn nhiều, chứng tỏ rằng vua ra đi
có sửa soạn trước, chớ không phải bị bó buộc bất thần. Số đồ này gồm có? "ấn
vàng bạc và gươm báu một hai thứ" (ĐNTL, XXXVIII, 142), chưa kể
"ấn của vua Hàm Nghi" quân Pháp thu được sau khi đánh dẹp và
giết Tán lư Nguyễn Phạm Tuân ở Minh Cầm, Quảng B́nh vào mùa xuân 1887. (ĐNTL,
XXXVII, 269.) Các đồ đạc đó được ông Công sứ Pháp ở Huế mô tả như sau:
?" . . . Một trong những cái kiếm có cán và bao bằng
vàng. . . Cái cán được chạm tuyệt đẹp và trang trí với h́nh rồng nổi lên.? Cái
kiếm kia có cái cán bằng ngọc thạch, nhưng cái vơ bằng vàng chạm trỗ đẹp không
kém. Một cái? dao găm dài . . . với vỏ đựng bằng một sừng tê giác có chạm vàng.
Đó là một đồ trang sức quí giá hơn là một khí giới, . . . mang một ư nghĩa
chính trị.? Vật quí đó, cùng với các ấn tín, là một trong những vật tiêu biễu
cho vương quyền, và được truyền từ vua này đến vua khác, đồng thời như là một
bái vật [fétiche] và một biểu hiệu đặc biệt.? Ông Rheinart đă t́nh nguyện thân
hành mang nó trả lại cho vua Đồng Khánh, và vua đă vô cùng cảm kích. ' Vua vừa
mỉm cười vừa nói rằng từ trước đến giờ, tôi có vẻ làm vua chỉ được một nửa
thôi. . . [ ] Hành lư của vua Hàm Nghi, đựng trong ba hay bốn rương vuông . . .
trong đó có . . . nhiều áo rộng rất đẹp bằng lụa vàng, quần bằng lụa đỏ và các
quần áo có giá trị khác . . ." ?(Baille, op. cit., 162-3,
NQT dịch)
Quả nhiên, mang theo đồ đạc, dụng cụ, hành lư khá đầy đủ
như vậy để hành xử nhiệm vụ của một hoàng đế lưu vong kháng chiến, th́ không thể
nói là bị ép buộc đi bất thần, mà không có sự đồng ư? sắp đặt trước của vua được.?
Đó là chưa nói đến sự di chuyển khí giới, kho tàn từ hoàng thành lên Tân Sở từ
nhiều tháng trước mà sử sách đều nhất loạt cho là gần như công khai.? Những
công tác, quá hệ trọng đến vận mạng của triều đại và đất nước như thế, không thể
không có sự chấp thuận hoặc hiểu biết của vua được.? Hơn nữa và trên hết, thái
độ bất khuất đối với người Pháp, của vị vua trẻ lúc bị bắt vào cuối năm 1888, cũng
như từ đó cho đến lúc vua mất sau 55 năm bị tù đày, (Fourniau, Vietnam, op.
cit., 430-1; Baille, op. cit., 149-164) đă là một cải chính quá hùng
hồn, không những cho tin này, mà c̣n cho không biết bao nhiêu tin tức xuyên tạc
khác nữa, như: vua sai Lănh binh Trương Quang Ngọc liên lạc với giáo dân vùng
Thanh Lạng nhờ họ làm trung gian để vua về đầu thú! hay một thị vệ của vua t́m
LM Luận ở Nam Tây nhờ nhắn với người Pháp giải thoát vua khỏi bàn tay của ông
Thuyết! hay vua đă chết v́ bệnh tật nơi rừng sâu nước độc, hay v́ bị đầu độc!
(Delvaux, 'Quelques précisions. . '. BAVH, ibid., 271, 277, 302).? Thật
vậy, theo lời tường thuật của Công sứ Baille, th́ vua mạnh khỏe và cường tráng,
đối xử rất lănh đạm và 'thiều lễ độ'? đối với quan quân Pháp, ngay cả đối
với Khâm sứ Rheinart, vá từ chối không chịu viết thơ cho một vài người cận thần
để khuyên họ đầu hàng. (Baille, op. cit., 156, 158;? Về uy tín của Vua
Hàm Nghi, xem thêm Fourniau, Vietnam, op. cit., 430-1; Vũ Ngự
Chiêu,? Tập 2, op. cit., 519-511). Rồi ông Baille tiếp:
"Hàm Nghi, với thái độ và ngôn ngữ của ông, với sự
kháng cự bằng vũ lực mà ông đă sử dụng lúc bị bắt, đă tự ư ḿnh giải tỏa cho
chúng ta mọi sự ràng buộc về đạo lư. . . . [? ] Sau những biến cố vừa xảy ra,
ông chỉ c̣n là một tù binh chiến tranh, và một kẻ chiến bại. Tha mạng cho ông
là một sự nhân từ tối đa mà ông có thể mong đợi ớ chính quyền bảo hộ.? . . .
Người ta quyết định giam ông ở Algérie. . . . Và đối với người An Nam, một người
An Nam ở địa vị đó, sự đi đày c̣n tệ hơn là chết nữa; . . . và chuyện đáng sợ,
. . . là ông có thể tự hũy ḿnh bằng cái chết trước viễn ảnh của một sự đi
đày." (Baille, op. cit., 159-160)
Việc Vua Hàm Nghi đi cùng với ông Thuyết để lănh đạo Phong
Trào Cần Vương là một kế hoạch chung của Triều đ́nh, có thể được thấy ghi nhận
ngay trong chính sử, mặc dầu các sử quan viết bộ Đệ Tứ Kỷ về giai đoạn Kiến
Phúc - Hàm Nghi đă phải gọt dũa, thích ứng? ư tứ và văn từ theo sự đ̣i hỏi của
t́nh thế.? Để che chở cho Triều đ́nh ở lại , giúp họ đối phó với phía Pháp, bộ
sử đă cố ư đổ tất cả tội lỗi trên đầu một ḿnh ông Thuyết: Vua c̣n vị thành
niên và mọi người khác đều bị ông Thuyết ép buộc, hay đánh lừa;? Thay v́ nói
ông Thuyết 'pḥ'? vua đi kháng chiến th́ nói là 'ép' ?vua đi;
thay v́ gọi hai ông phụ chính là? [cố mạng] 'lương thần'? hay 'huân
thần' th́ là gọi họ là 'quyền thần',? hay 'nghịch thần' , 'cường
thần' . Chính sử đă nói rơ rằng cách tŕnh bày này đă được qui định trong
phần 'phàm lệ' , mà sử quan phải tuân theo, như đă kể trên.? V́ lư do
đó, sử nói không ăn khớp với nhau ở nhiều chỗ.? Chẳng hạn, ở một chỗ th́ sử nói
có vẻ như là NVT không hay biết ǵ về việc ông Thuyết tấn công quân Pháp (ĐNTL,
XXXVI, 220), nhưng ở chỗ khác th́ ghi lại bản tấu của NVT gởi Tam Cung ở Quảng
Trị xác nhận rằng " . . . thần phải tuân theo sắc văn, đem thân
lăn lộn ở đây, cùng với quan Pháp đi lại, v́ bản tâm của thần, nguyền cùng với
xă tắc mất c̣n, không dám ĺa bỏ vậy."? (Ibid., 221) 'Sắc
văn'? mà NVT phải tuân theo ở đây là sắc văn nào? Nó không thể là lệnh miệng
của Đức Từ Dũ, trước khi rời hoàng thành, bảo NVT ở lại thương thuyết, và cũng
không thể là bản dụ Vua Hàm Nghi gởi ủy cho NVT điều đ́nh sau khi đă rời hoàng
thành hơn một tuần. Vậy nó phải là một văn kiện đă có trước khi ông Thuyết tấn
công, và ra lệnh cho NVT ở lại, tức có sự xếp đặt trước. Chính sử cũng nói
rằng trong bản tấu đó [được đóng với dấu của Khâm sứ Pháp, v́? lúc đó
NVT bị giam ở nhà Thương Bạc, NQT ct.], NVT có trách cứ Tôn Thất Thuyết
đă lừa ḿnh đưa xa giá vua và Tam Cung đi Quảng Trị (Ibid.),? và chính
bà Từ Dũ cũng công khai phàn nàn như vậy trong một bản dụ (Ibid., 230).
Nhưng khi ra đến Quảng Trị th́ chính Đức Từ Dũ, sau khi nhắc thầm NVT ở lại điều
đ́nh (Ibid., 230), đă xếp đặt cho Vua đi với ông Thuyết, c̣n Tam Cung
th́ ở lại Quảng Trị đợi tin NVT.? Về việc này chính sử không nói rơ chi tiết, để
tránh sự rắc rối cho Bà Từ Dũ đối với phía Pháp, nhưng Bà Nguyễn Nhược Thị, thư
kư riêng của Thái hoàng Thái hậu, đă kể khá rành mạch như sau, khi vấn đề đi sơn
pḥng được đặt ra:
???? . . .
??????? Phán rằng: "Ta vốn đă liều,
???? Huống đem xách cả đi theo thêm phiền.
??????? Hăy pḥ thiếu chúa cho yên,
???? Mặc ai ở lại chỉ truyền khá vâng".
? ???. . .
??????? Rằng: "Tàu tây tới biên giang,
???? Xin hầu chúa thượng kịp toan tiến hành".
???? Ngập-ngừng thiếu chúa bái tŕnh xin đi.
??????? Khôn cầm nước mắt biệt ly:
???? Ân-cần huấn dụ khá ghi trong ḷng.
????? ??Dặn-ḍ lời nọ chưa cùng,
???? Gửi đồn xin chớ thong-dong trễ-tràng.
??????? Tạ từ lên vơng vội-vàng,
???? Quan quân ủng-vệ trông đường ruổi mau.
????? (Hạnh Thục Ca. Sài g̣n: Tân Việt, 1950, 42-3,
NQT nhấn mạnh)
Đại úy Gosselin, dựa vào các cuộc phỏng vấn các nhân chứng,
đă xác nhận đoạn thơ nói trên của bà Nguyễn Nhựợc Thị.? Theo lời ông, lúc? triều
đ́nh di tản ở thành Quảng Trị, có môt cuộc họp của các nhân vật tối cao để quyết
định việc ai đi, ai ở lại. Kết quả có sự đồng ư là:
" Vua và ông Thuyết, vài vị quan lớn . . . và quân đội
. . . sẽ tiếp tục đi lên miệt bắc; nhưng các hoàng hậu, hoàng phi, hoàng thân,.
. . mà sự hiện diện sẽ gây trở ngại cho cuộc kháng chiến dự định, sẽ trở về
kinh thành." (Gosselin, op. cit., 214)
?Sau khi về đến Huế, bà Từ Dụ, nhân danh Tam Cung, ra dụ, một
mặt, để đối phó với phía Pháp, công kích ông Thuỳết 'chuyên quyền làm bậy',
'ép xe vua ra chơi' , mặt khác,lại đề cao cuộc chính biến đêm 22-5 âm lịch
do ông Thuyết khởi xướng:
" . . . Từ điều ước tài định đă được phân minh, khiến
nước Pháp trước tự bại ḥa gây biến, th́ phàm ai ở đất vua, cũng đều thù ghét,
ai bảo là không nên.? Không ǵ bằng cuộc nghĩa cử đêm 22 tháng 5 năm nay,
. . .". (ĐNTL, XXXVI, 244, NQT nhấn mạnh).? Cách nói 'hai
mặt' đó cũng được Quốc Sử quán áp dụng trong thể lệ viết bộ Đệ Ngũ Kỷ, một
mặt nói trong phàm lệ 4 rằng ' ' Việc ǵ do ư riêng của quyền thần th́ cứ việc
chép thẳng, để tỏ những điều trái phép của bọn chúng", một mặt, trong
phàm lệ 5 tiếp theo liền đó, th́ lại nói rằng tất cả những ǵ xảy ra trong hơn
4 tháng từ ngày thất thủ Kinh đô, 23 tháng 5, cho đền ngày mồng 1 tháng 10 năm Ất
Dậu [1885] đều vẫn được xem như là c̣n thuộc năm Hàm Nghi thứ Nhất, mặc dầu vua
Đồng Khánh đă lên ngôi ngày 10 tháng 8, v́ ". . . phương nam phương
bắc đều vâng dụ vua Hàm Nghi dấy quân cần vương, những kẻ khởi sự đều cầm nắm
làm cờ để khởi binh." (Ibid., 15, NQT nhấn mạnh)
Câu chuyện Bà Từ Dũ tích cực tham gia vào kế hoạch chống
Pháp của hai ông Phụ chánh và Triều đ́nh nói chung, c̣n dài.? Ngày 14-9-1885,
hơn một tuần sau khi các ông Tường, Duật, và Đính bị đưa đi đày, Tướng De
Courcy điện về Pháp rằng:"Thể theo lời thỉnh nguyện khẩn khoản [voeux
réitérés] của hoàng gia và của Hội đồng Cơ mật, và với sự chấp thuận của chính
phủ Pháp"? , Hoàng tử Chánh Mông đă được tôn vương, là vua Đồng Khánh.
(Gosselin, op. cit., 221) Cùng ngày đó bên phía Việt, có một dụ của bà Từ
Dũ công bố việc này và nói ám chỉ rằng sở dĩ chuyện đó phải được làm là v́ áp lực
của Pháp và của thời thế:
" . . . Nay tiếp triều đ́nh Đại Pháp điện báo rằng:
cần có vua chúa mới trả thành tŕ. . . ?Đại Pháp đô thống bảo hộ Đại Nam quốc
toàn quyền đại thần Cô-ra-xi, trú kinh khâm sứ đại thần Tham-bô, nhiếp lư quốc
chính Thọ Xuân vương Miên Định, Cơ mật viện đại thần Nguyễn Hữu Độ, Phan Đ́nh
B́nh và bọn văn vơ đ́nh thần ở tôn nhân phủ tuân dụ xin rước lập con thứ hai của
Dực Tông Anh hoàng đế là Kiên Giang quận công Ưng Kỹ làm tự hoàng đế . . . Khi
vua Hàm Nghi trở về sẽ lại tập phong công tước, để thừa tự Kiên quốc công. . .
." (ĐNTL, XXXVI, 249-250; Gosselin, op. cit.,
221-3)
Nỗi đau xót của bà Tự Dũ lúc đó đă được Đại úy Gosselin
thông cảm:
" Bà hoàng mẫu đau khổ ấy, mẹ vua Tự Đức, đă phải tự
trách ḿnh biết bao khi thốt ra những lời lẽ như vậy. Cần phải v́ lư do quốc
gia trọng đại . . . bà mới đành tuyên bố phế bỏ ông Hàm Nghi bất hạnh mà bà yêu
mến. Chúng tôi được biết từ một nguồn tin rất đặc biệt, cung cấp bởi những người,
cho đến những ngày sau này, được cái vinh dự gần gũi với người đàn bà cao quí ấy
trong một bầu không khí thân mật, rằng bà đă hết sức đau khổ trong suốt quăn
đời c̣n lại của bà.? MỗI khi bà nói đến, hay nghe ai nói đến, tên Hàm Nghi, là
bà rơi lệ dầm dề. Bà mất . . . năm 1901, . . . đui và điếc từ nhiều năm, lúc 94
tuổi" ?(Gosselin, op. cit. 223)
V́ vậy, khi vua Hàm Nghi khẳng định trong Dụ 'Thiên hạ Cần
Vương'? rằng "Phàm những người đă được cùng dự chia mối lo này, tưởng
cũng đă biết cả." (Bản dịch của Chu Thiên, Thơ Văn Yêu Nước nửa sau
thế kỷ XIX [1858-1900]. Nhà xuất bản Văn Học, Hà Nội, 1976, 522), th́ Đức
Thái hoàng Thái hậu Từ Dũ phải được kể? là một người 'dự chia mối lo'
quan trọng vào bậc nhất!? Đó là chưa kể đến chuyện, vài tháng sau khi Toàn quyền
Paul Bert qua thay Tướng de Courcy vào đầu năm 1886, bà đă ủy cho ông Phan Tôn,
con ông Phan Thanh Giản, vô Sài g̣n vận đông việc sửa đổi lại hiệp ước, dành
cho người Pháp rộng quyền ở Bằc Kỳ để đổi lại sự tự trị tối đa cho Trung Kỳ,
nhưng không thành (Devillers, op. cit., 322-334; Nguyễn Thế Anh,
Monarchie et fait colonial au Viet-Nam [1875-1925]. Paris: Éditions
L'Harmattan, 1992, 135-143). Cuộc vận động này có thể là một cố gắng tiếp tục
t́m kiếm một trong những thế ḥa mới mà NVT, ít lâu sau ngày Kinh thành thất thủ,
đă tŕnh trong một bản tấu không đề ngày lên Tam Cung:
"Rằng biết nhu biết cương lo đến cái thời và sự vật để
tính kế ngày nay th́ chỉ lấy vẻ mặt tươi cười mà chờ nắm tay hung bạo, mở sự
thành thực để thông suốt đá cứng.? Tuy không có thể được mạnh nhưng c̣n có thể
được lâu.? Nhà Chu dời về phía đông c̣n có hiệu lệnh thể thống ǵ mà có thể kéo
dài việc phụng thờ tới 300 năm, chẳng phải là không dùng đường lối ấy
chăng." (Bản tấu 'Bề tôi có tội là Nguyễn Văn kính tâu' )
Tóm lại, nếu mọi sự xảy ra như vậy th́ những câu chuyện nói
ông Thuyết ép vua Hàm Nghi đi, đ̣i chặt đầu vua khi vua đ̣i về, hay vua nhắn với
một linh mục nhờ quân Pháp giải thoát vua, đều là các câu chuyện 'tiếu lâm'
chẳng khác ǵ chuyện NVT tư thông với bà Học Phi để rồi đầu độc vua Kiến Phúc
mà chạy tội.? Các chuyện này hầu hết đều do các thừa sai Pháp dựng ra v́ mục
đích chính trị.? V́ vậy, không phải vô cớ mà ông Khâm Sứ Rheinart, một tay thực
dân nặng kư, sau khi nhận được quá nhiều tin tức tương tự do các vị này cung cấp,
đă phải ghi trong nhật kư của ḿnh:
". . .Những tin tức do các vị thừa sai cung cấp không
bao giờ chính xác và thường hay không đúng sự thật. [Les renseignements donnés
par les missionnaires ne sont jamais précis et sont souvent inexacts.]"? ("M.
Rheinart . . .". BAVH, số 1 & 2, 1943, 33).
Charles Fourniau, trong một công tŕnh nghiên cứu rất giá
trị và công phu mới ra năm 2002 dẫn trên, đă tóm lược nguyên nhân quan trọng của
các sự hiểu lầm của người Pháp về Việt Nam do các vị thừa sai gây ra, như sau:
" . . . phần chủ yếu của những kiến thức ít ỏi mà người
Pháp có về nước này được cung cấp do các thừa sai của Hội Truyền Giáo Hải ngoại
[Société des Missions étrangères] ở rải rác trong nhiều vùng trong vương quốc,
đôi khi đă từ nhiều năm, và nói tiếng Việt. Nhưng nguồn tin tức đó thường đáng
nghi ngờ [souvent douteuse].? Rigault de Genouilly đă nếm cái kinh nghiệm độc
ác [cruelle expérience] do sự sai chậy của các tin tức do 'các ông ấy' ['ces
Messieurs'] cung cấp, và đă biết cách hồ nghi. Bonard, cũng vậy, và c̣n có thái
độ thách thức đối với họ.? Mặc dầu vậy, h́nh dung tổng quát mà người ta quan niệm
về nước An Nam vẫn phản ảnh cái h́nh dung mà các thừa sai đă và? tiếp tục cung
cấp cho họ.? Như thế, các thừa sai nuôi dưỡng măi cho đến cuối thế kỷ thứ 19
cái ư niệm một sự đối nghịch lưỡng phân, làm nền móng cho chánh sách của Pháp:
sự đối nghịch giữa Bắc Kỳ và Trung Kỳ .. .và? sự đối nghịch giữa dân
chúng và các quan lại. . . . Ư niệm Bắc Kỳ bị Trung Kỳ đàn áp là tiếng vọng
của mối thù hiềm của những kẻ hướng về nhà Lê c̣n sót lại, mà các giáo sĩ đă ủng
hộ. C̣n về sự đối nghịch giữa quan và dân, mà nói chung cũng đă được giới thực
dân xem như là chân lư vĩnh viễn . . . đă không c̣n giá trị nữa trước nạn ngoại
xâm.? Dù sao, các quan niệm méo mó đó đă trở nên thuận lợi cho kẻ xâm lăng được
đưa đến với sứ mạng giải phóng cho một số dân chúng bị áp bức, trong lúc chờ đợi
'giải phóng' Bắc Kỳ.? Do vậy, các ư niệm đó trở thành trường cữu, mặc dầu
kinh nghiệm trái ngược lại. Rồi kinh nghiệm này lại bị làm sai lạc bởi sự
khinh bỉ hầu như là phổ thông mà quân nhân và công chức Pháp bày tỏ
đối với dân chúng Việt Nam . . . ." (Fourniau, Vietnam, 103-4,
NQT dịch và nhấn mạnh)
????????????????????????????????
Trong chiến dịch chống quan lại Việt chống Pháp, người thực
dân có thể đă không ngần ngại sử dụng tư liệu ngụy tạo để ly gián và bôi lọ hai
ông phụ chánh Tường và Thuyết.? Đó là trường hợp bản 'Chiếu Cần Vương'?
đề ngày 11 tháng 8 năm Ất Dậu [19-9-1885], thường được gọi là 'Chiếu Cần
Vương 2'. Theo Giáo sư sử học Trần Viết Ngạc, văn kiện này được tác giả
Capitaine Ch. Gosselin ghi chú trong phần phụ lục của cuốn Le Laos et le
protectorat francais [Paris, 1990,? 320-326], với nhan đề 'Bản tuyên cáo
được nhân danh vua Hàm Nghi phát đi trong nước Nam, sau khi vua dời khỏi Huế'?
[Proclamation lancée en Annam au nom du roi Ham-Nghi après son départ de Hué].?
("Có hay không 'Chiếu Cần Vương' đề ngày 11 tháng 8 Ất Dậu'.' Tạp
chí Nghiên cứu và Phát triển, số 2[36].2002, 127). GS Ngạc đă khảo chứng tư
liệu này, và đưa ra nhiều nhận xét rất tinh tường về tính cách giả mạo của nó:
'Gosselin không nêu xuất xứ nguyên bản cũng như không cho in nguyên bản chữ
Hán' (Ibid., 128);? Bản văn chứa đựng nhiều sai lầm về h́nh thức mà
một 'chiếu'? phải tuân theo, như chiếu th́ chỉ có thể là của vua, chớ
không thể do ai viết nhân danh vua; Bản vằn dùng danh từ 'An Nam', chứ
không phải Đại Nam để chỉ quốc hiệu, và mở đầu với ngày tháng ban hành, trái với
thông lệ là ngày tháng để ở cuối.? Về nội dung, bản chiếu mắc phải nhiều sai lầm
không thể chấp nhận được trong một văn kiện long trọng như vậy của vua, như thời
điểm Pháp chiếm các tỉnh miền Tây Nam kỳ là 1862 thay v́ 1867;? Việc thiêu hủy
cái ấn vua Tàu xảy ra nhân hiệp ước 1883, thay v́ 1884; Quân Pháp đóng ở Hoàng
thành, thay v́ ở một góc của Kinh thành; Vua Hàm Nghi không thể dùng chữ 'tiên
đế'? để chỉ vua Tự Đức; Bản văn kết thúc với những cụm từ không đúng với
thông lệ trong một chiếu; Bản chiếu không hề được nhắc nhở đến trong cuốn L'Empire
d'Annam, mà chính tác Gosselin xuất bản 4 năm sau, 1904, nơi mà đáng lư một
văn kiện quan trọng như vậy phải được bàn tới; Các nguồn tư liệu quen thuộc
khác như Đại Nam thực Lục, Hạnh thục ca, Vè thất thủ kinh đô, Đại loạn năm Ất
dậu đều không hề đề cập đến bản chiếu này. (Ibid., 127-131)? Và GS
Ngạc kết luận:
"Một tư liệu rất quan trọng lại chỉ do một nguồn thông
tin cung cấp một bản dịch, không ghi rơ xuất xứ, không trưng ra nguyên bản, có
quá nhiều sai lầm cả h́nh thức lẫn nội dung và chính người công bố lại không
công bố 4 năm sau đó trong một cuốn sách đáng ra phải công bố, đủ để cho chúng
ta khẳng định rằng tư liệu đó không đáng tin chút nào." (Ibid.,
131)
Nội dung bản chiếu, ngoài việc kêu gọi nhân dân giúp vua chống
Pháp xâm lăng, nói là Hội đồng Cơ mật có trù liệu là sau khi tấn công Pháp, nếu
thắng th́ NVT sẽ đón vua ra Nghệ An, Hà Tĩnh c̣n Tôn Thất Thuyết th́ ở lại diệt
hết luôn người đạo, bằng nếu thua th́ cùng ra với vua mưu đồ khôi phục;? nhưng
NVT đă phản phúc, lén vào Nhà Thờ Kim Long, rồi đánh lừa dụ vua về . . . Chiếu
cũng cho biết thêm là hiện vua ở Ấu Sơn, Hương Khê. Chiếu được công bố gần 2 tuần
sau khi NVT đă bị đi đày, và gần 1 tuần sau khi tin vua Đồng Khánh lên ngôi đă
được công bố, và vua đă được đưa vào Cung chờ làm lễ tấn tôn, mà không đả động
ǵ đến các biến cố quan trọng này cả. (Xem bản chiếu đăng trong ?Việt - Sử
của Tăng Xuân An,? 81-2, do Vơ Đức Hạnh dẫn, op. cit., 1404; hay Phan Trần
Chúc, Vua Hàm Nghi. Nhà Xuất bản Thuận Hóa, 1995, 120-123)? V́ vậy, cũng
theo sử gia Ngạc, chiếu Cần Vương giả hiệu nói trên "h́nh như chỉ có
một mục đích là thóa mạ hết lời, hết chữ Nguyễn Văn Tường"? và gọi ông
là "tên yêu quái, tên gian giảo, hèn mạt và giả dối, phản phúc!"?
(Ibid., 129, NQT nhấn mạnh)? LM Delvaux? đă có khai thác bản chiếu
này để mạt sát 2 ông Tường Thuyết, nhưng cũng có vẻ không tin ǵ lắm ở xác tính
của nó,? v́? chính tác giả có đặt câu hỏi rằng, trong lúc vua đang bị lùng bắt
mà chiếu lại nói vua hiện ở Ấu Sơn, th́? có phải đó là "một sự khiêu
khích để khinh miệt phe địch, hay là một sự khôi hài để phá hỏng cuộc truy nă của
họ?' ' ("Quelques précisions. . ." . BAVH, Ibid.,
283, 293). Gần đây Devillers có đề cập đến chiếu đó, viện dẫn từ sách của Tướng
Prud'homme (Devillers, op. cit., 308), nhưng chỉ lưu ư đến khía cạnh kêu
gọi chống Pháp mà thôi.? Tính cách ngụy tạo của bản chiếu càng thể hiện rơ hơn
nữa, khi chính tác giả Gosselin trong cuốn sách ra sau 4 năm, không những đă
không nhắc nhở ǵ đến cái chiếu này, trong đó nói NVT có nhiệm vụ đưa vua đi
Nghệ An theo quyết định của Viện Cơ mật, mà c̣n nói ḿnh không biết rơ NVT nghĩ
ǵ sau khi từ giă Đức Cha Caspar ở Nhà Thờ Kim Long:
" Thật rất khó cho chúng tôi đưa ra một tài liệu, văn
kiện ǵ để yểm trợ cho giả thuyết của chúng tôi, và chúng tôi rất ngần ngại đưa
ra một ư kiến chính xác hơn, bởi v́ tố cáo một người ở địa vị như vậy là đă phản
lại vị vua của ḿnh, mà chức chưởng của ḿnh làm ḿnh có bổn phận bảo vệ, là một
chuyện rất hệ trọng."? (Gosselin, L'Empire, op. cit.,
208).
Một điểm đáng lưu ư nữa ở đây là cuốn Le Laos et le
protectorat francais của Gosselin trước đó đă được Hàn Lâm Viện Pháp khen
thưởng [couronné], mà nay công nhận là nó có chứa đựng một văn kiện giả mạo th́
cũng khó ăn , khó nói, chi bằng 'phớt lờ'? đi th́ tiện hơn. Mặc dầu
không 'ăn khách'? lắm, bản chiếu giả hiệu ấy đă có ảnh hưởng tai hại đến
uy tín của NVT, v́ nó có thể đă làm cơ sở để một số sử gia cho NVT là tham lam,
gian xảo, phản phúc. Việc tai hại hơn nữa là sử gia ta sau này thường lầm lẫn
chiếu Cần Vương giả hiệu này, đề ngày 11-8 Hàm Nghi 1 (19-9-1885) với một dụ đề
ngày 2-6 năm Ất Dậu (13-7-1885) của vua Hàm Nghi ban hành từ Tân Sở, Quảng Trị
khoảng một tuần sau ngày thất thủ kinh đô. Văn kiện thực này được chính sử xác
nhận là dụ 'thiên hạ cần vương' (ĐNTL, XXXVI,? 221, 225), nhưng
nguyên văn bản dụ không được đăng ra, như 2 dụ gởi NVT và hoàng tộc, có lẽ v́ nội
dung chống Pháp quá mạnh mẽ và lộ liễu của nó. Nguyên văn chữ Hán của dụ thiệt
này, theo GS Ngạc, ''chỉ do một nguồn tư liệu duy nhất cung cấp là Trung
Pháp chiến tranh tư liệu, tập 7. Chu Thiên dịch và in trong cuốn Thơ văn
yêu nước nửa sau thế kỷ XIX với nhan đề 'Hàm Nghi đế chiếu'. [ ] Cũng từ
nguồn tư liệu trên, một bản dịch khác của Lê Thước, nhan đề 'Chiếu Cần Vương của
vua Hàm Nghi' in trong phần phụ lục cuốn Bài ngoại liệt truyện [bản dịch]
của Phan Trọng Mưu." (Ngạc, Ibid., 127)
B. Dụ Vua
Tự Đức 'khâm phục Công giáo' ?
Văn kiện giả mạo nói trên có thể đă được các viên chức Pháp
thực dân, phụ trách việc phản gián, ngụy tạo ra để ly gián hai ông Tường, Thuyết,
hay ly gián triều đ́nh ở lại và triều đ́nh lưu vong.? Ngoài ra, thời điểm văn
kiện ngụy tạo được tung ra, non hai tuần sau khi NVT bị đưa đi đày, cũng có thể
nói lên dụng ư bôi lọ NVT? là phản vua Hàm Nghi, hầu giảm bớt phản ứng bất lợi
trong dân chúng cho phía Pháp.? Liền sau khi NVT bị bắt đưa đi th́ ngày
10-9-1885, báo Avenir du Tonkin của phe Đức Cha Puginier cũng đăng tin
là vua Hàm Nghi bị đau nặng, hay đă bị đầu độc chết, hầu làm dễ dàng việc đưa
vua Đồng Khánh lên ngôi. (Delvaux, 'Quelques précisions. . .' .BAVH,
Ibid., 277) Trong một cuộc chiến dai dẳng hàng chục năm trời, dùng mọi loại
phương tiện, quân sự cũng như chính trị, sự ngụy tạo văn kiện do phe thực dân
thực hiện, để vu cáo, hay đánh lạc hướng đối phương, không phải là một biệt lệ.
Các ông Brière de l'Isle và Silvestre trong 'nhóm Hà Nội'? đă từng sử dụng
phương tiện này, dưới nhiều h́nh thức, để buộc tội 2 ông phụ chính vi phạm hiệp
ước, như dùng một cái văn kiện cho trưng thu gạo có ấn triện của? Triều đ́nh, để
chứng minh là Triều đ́nh mật thông với quân Tàu. (S.O.M. A0 [72] 2/1885, dẫn do
Fourniau, Annam-Tonkin, op. cit., 29, ct. 31).? Ngoài ra, cũng có trường
hợp tính cách giả mạo của một tư liệu được nhận định tương đối dễ dàng hơn.
?Sử gia Mỹ Mark W. McCleod (The Vietnamese Response, op.
cit., 89-95), chẳng hạn, đă nêu ra trường hợp một bản dụ do tác giả LM Phan
Phát Huồn viện dẫn để chứng minh rằng vua "Tự Đức ca tụng ḷng trung
thành của người công-giáo và công nhận là người công-giáo đă bị vu oan."?
(Phan-Phát-Huồn c. SS. R, Viêt-Nam Giáo-Sử, Quyển I [1533-1933]. Saigon:
Cứu Thế Tùng Thư, 1965, 513)? Vị linh mục kể rằng, sau khi một vụ loạn Văn thân
bị diệt, th́ có tin đồn rằng vua Tự Đức lên Kim Long rửa tội, vô đạo Công giáo
và sẽ giết tất cả những người không theo đạo. Rồi tác giả đưa ra khẳng định nói
trên về sự thay đổi căn bản trong thái độ của vua Tự Đức đối với đạo Ky Tô.? Sự
thay đổi thái độ đó đă được suy diễn ra từ những đoạn sau đây trong một dụ của
Vua Tự Đức:
"Cách đây vài năm Pháp và Tây-Ban-Nha đă đến chiếm cứ
đất đai của chúng ta, để kháng cự lại, chúng ta tất cả đă phải chịu bao nỗI khó
khăn, các quan tâu với Trẫm rằng: 'Chính bọn Công-giáo v́ không được tự-do
giữ đạo đă cầu cứu hai nước ấy ' do đó, các ông bảo phải phân sáp, phải giam tù
tất cả những người công-giáo để tránh một tai họa lớn lao.? V́ báo cáo
sai lầm và đầy mâu thuẫn t́nh thế lại bấp bênh, Trẫm không biết đâu là sự thật,
không biết phải nghe ai, nên Trẫm và các quan đại thần đă dùng những biện pháp
nghiêm ngặt." (Phan Phát Huồn, op. cit., 510-1, NQT nhấn mạnh;
người viết dẫn nguyên văn của tác giả Huồn, thay v́ dịch đoạn Anh ngữ từ sách của
McCleod, t. 90); hoặc:
"Phần các người công-giáo, Trẫm nhận rằng: Công-giáo
ở vào một t́nh thế đau đớn, nhưng dù sao sự trung thành của công-giáo đối với
Đạo và luật nước làm Trẫm hết sức khâm phục." (Phan
Phát Huồn, op. cit.,? 512)
Theo McCleod, không ai có thể phủ nhận sự đúng đắn của khẳng
định đó của vị linh mục, nếu bản dụ nói trên có thật.? Tuy nhiên, tính
cách xác thực của văn kiện đó rất đáng nghi ngờ.? V́ những tư tưởng nói trong dụ
đó không phải là tư tưởng quen thuộc của vua, trước cũng như suốt thời chiến
tranh với Pháp, tưởng linh mục tác giả có bổn phận tiết lộ nguồn gốc xuất xứ của
bản dụ đó.? Nhưng việc đó, vị linh mục đă không làm, ngay cả ngày tháng dụ được
ban hành cũng mù mờ: 'sau lúc khám phá được âm-mưu của Văn-Thân' (Huồn, op.
cit., 510) tức, theo linh mục, có thể là sau vụ nổi loạn của thí sinh kỳ
thi năm 1864 ở Huế.? Một số từ ngữ lạ lùng, khác thường và các mâu thuẫn văn
hóa càng làm cho sự xác thực của bản dụ đáng nghi ngờ hơn. Thật vậy, vào cuối
thế kỷ 19, vua Tự Đức không thể dùng chữ 'Công giáo' để chỉ? Ky Tô Giáo
La Mă, và 'người Công giáo'? để chỉ người Việt theo đạo này. Danh từ này
mới được dùng về thời đại sau này, do chính người theo đạo Ky Tô đặt ra, với ư
nghĩa rằng đó là một đạo của mọi người, đón nhận tất cả mọi cá nhân, đoàn nhóm,
quốc gia chớ không phải chỉ dành cho một đoàn thể, quốc gia nào riêng biệt. Ư
nghĩa đó đi ngược lại quan điểm của vua quan Việt Nam hồi thế kỷ 19, coi đạo Ky
Tô như là 'tà thuyết'? [heterodox doctrine] riêng rẽ của các nước Tây
phương, và liên kết chặt chẽ với cuộc xâm lược quân sự của họ chống lại Việt
Nam. Về phương diện triết lư, một hoàng đế Việt Nam của thế kỷ 19 không thể
dùng danh từ công giáo để chỉ đạo này, mà không thừa nhận nguyên tắc tôn
giáo đa nguyên. Mà làm như vậy có nghĩa là phủ nhận sự bất khả phân giữa đạo đức
Khổng Mạnh và quyền lực chính trị, cái nguyên tắc chính trị làm nền tảng căn bản
cho vương quốc. Như vậy, gán vào miệng một vị vua Việt Nam của thế kỷ 19
danh từ công giáo là một sự bất hợp thời thật phi lư.? (McCleod, op.
cit., 90-1). Quan điểm của sử gia McCleod về vấn đề danh vị này được chính
sử nhà Nguyễn xác nhận, v́ sau đó, vào gần cuối năm 1874, vua Tự Đức:
"Chuẩn cho dân đi đạo đổi gọi là giáo dân,
dân đi lương đổi gọi là b́nh dân. [Từ trước đến nay, dân theo đạo, hoặc gọi
là dữu dân, hoặc gọi là tả -? đạo, từ khi bỏ cấm, bỏ các chữ dữu,
chữ tả chỉ gọi đơn giản bằng chữ đạo.? Gần đây cứ lời khâm sứ đóng ở kinh nói rằng:
lương, đạo đều gọi, chưa khỏi sĩ nhục giáo ấy.? Đă chuẩn cho quan ở nha Thương
bạc đem nghĩa 2 chữ ấy trả lời, nói: lương là an thường thủ phận, không làm
gian ác. Đạo là khuyên người làm lành, không làm bất chính 2 chữ đối nhau, văn
nghĩa giống nhau, lại tốt xấu ǵ, đạo gọi là đạo mà lương không gọi là lương
th́ gọi là ǵ? Rồi sứ ấy đă biết chữ lương không thể bỏ được, lại yêu cầu phàm
những người theo giáo ấy gọi là nghĩa dân, đức dân, quan ở nha
Thương bạc cho là sứ ấy đă nói nhiều như thế, xin gọi là giáo dân. Vua y
cho, nhân chuẩn cho dân lương cũng đổi gọi là b́nh dân]". (ĐNTL,
XXXIII, 122-3, NQT nhấn mạnh)
?Sử gia McCleod viết tiếp rằng, như vậy, cái dụ, nói là của vua Tự Đức, có thể là:
. . .một bản dịch ra tiếng Viêt, do tác giả Huồn thực hiện,
của một văn kiện gọi là sắc dụ được công bố trong bản dịch ra tiếng Pháp của
Annales de la propagation de la Foi, tập XXXVIII, 1865.? Cái văn kiện được công
bố trong đó được trích từ một bức thơ của Linh Mục Bernard gởi cho Đức Cha
Sohier vào tháng 9 năm 1864.? LM Bernard không cung cấp ngày tháng chính xác
hay một bản chính của bản dụ để so sánh với bản dịch của ông.? Dù sao, đặt
tin tưởng vào sự xác thật của bản văn kiện tiếng Việt, do Phan Phát Huồn đưa ra
như là một sắc dụ do vua Tự Đức sáng tác, quả? là một chuyện nguy hiểm.
(McCleod, op. cit., 91, NQT dịch và nhấn mạnh)
Thật vậy, nộI dung 2 đoạn trích dẫn nói trên của LM Huồn nằm
trong bản dịch tiếng Pháp [trang 326 và 328] của 'Sắc dụ của Tự Đức ưu ái
giáo dân ' [ÉDIT DE TU-DUC EN FAVEUR DES CHRÉTIENS] kèm theo thơ ngày
17-9-1864 của LM Bernard gởi Đức Cha Sohier.? Sắc dụ dài cả 10 trang, từ trang
325 đến 334, chỉ gồm bản văn mà không nói ǵ đến bất kỳ chi tiết ǵ khác cho
phép phối kiểm được xuất xứ của nó. Bức thư dài 8 trang (t.318-325) cũng không
cho biết ǵ thêm về? sắc dụ này, ngoài việc nói rằng, sau vụ nội loạn:
" Nỗi sợ hăi của vua không kéo dài lâu, và được
thay thế bằng một sự phẫn nộ mà kết quả đầu tiên là cái sắc dụ mà tôi gởi cho
ngài. Đó là một văn kiện quan trọng, có thể được xem như là một sự công bố tự
do tôn giáo: nó đă có một tác dụng vô cùng to lớn trên mọi tâm khảm, và ngài cần
cho phổ biến. Tôi gởi nó cho ngài bằng tiếng An Nam; xin ngài thân hành dịch nó
ra tiếng Pháp." (Annales de la Propagation de la Foi, Tome
trente-septième, 1865, 323-4)
Ngoài ra, bức thư của Cha Bernard c̣n chứa đựng khá nhiều
tin tức dựa vào lời đồn đăi và tưởng tượng hơn là sự thật. Thật vậy, trong lúc
chính sử nhà Nguyễn kể rằng trong vụ loạn Hồng Tập này do vị linh mục tường thuật,
Phủ Doăn Thừa thiên là NVT và Phủ Thừa là Nguyễn Hữu Dương v́ "biết
trích phát ra bọn gian, đều thưởng gia một cấp và cho mỗi người 1 cái nhẫn nạm
vàng khảm hạt pha lê lóng lánh ", (ĐNTL, XXX, 156)? th́ thơ LM
Bernard lại nói ngược lại: Rằng vua " trách mắn gắt gao các ông ở phủ
Thừa thiên [gourmanda vertement ces messieurs de la préfecture] v́ đă không
nghe theo các khiếu nại của tôi, và v́ đă không biết ǵ đến vụ âm mưu, và vụ
này sẽ không được ai hay biết nếu không có lời kêu nài của tôi' ' ; và vua?
"cách chức viên phủ doăn v́ đă không báo cáo ǵ cho ngài biết cả '
' (Il cassa le préfet [le phu doan] pour ne l'avoir averti de rien );? c̣n
" viên phủ thừa [sous-préfet], thuộc vào hàng ngũ phản động, mất chức
và nhận 15 roi: bây giờ con người này mà, năm ngoái, đă chất vấn Đức Cha, sẽ chết
trong ngục." Rồi sau khi tường thuật việc trừng phạt các hoàng thân và
quan lại đă âm mưu với Công Tử Hồng Tập để diệt đạo và giết các quan đóng vai
quan trọng trong việc kư kết hiệp ước 1862, vị thừa sai Pháp kết luận :
?" Sự sợ hăi đă trở qua với người tà đạo; chúng nói
rằng Trời có uy quyền mạnh, rằng người đạo Ky tô được vua thương mến, rằng vua
muốn rửa tội và giết chúng như đă giết người đạo vậy; chúng lo sợ, và để cho
chúng ta yên." [La peur a passé chez les paiens; ils disent que le
Ciel est puissant, que les chrétiens sont aimés du roi, que le roi veut se
convertir et les tuer comme il a tué les chrétiens; ils craignent, et nous
laissent tranquilles.] (Annales, ibid., ?320, 324-5).
Mặt khác, về phía? Việt Nam, không thấy một văn kiện nào của
vua Tự Đức, trong Đại Nam Thực Lục, Tự Đức Thánh chế văn tam tập, hay Hợp
tuyển thơ văn yêu nước của Chu Thiên, có nội dung tương tự như bản sắc dụ của
LM Bernard. Trái lại, đúng như McLeod đă xác nhận sau khi phân tích các dụ ban
hành về sau vào các năm 1874 và 1875 của Tự Đức, nhà vua không có thay đổi ư kiến
đối với bên đạo, mà vẫn chia xẽ với giới văn thân mối tin tưởng rằng đạo Ky Tô
là một 'tà đạo'.? Nhưng nhà vua bị bó buộc phải diệt những người sát đạo
là v́ Triều đ́nh có bổn phận thi hành hiệp ước 1862 mà ḿnh đă kư với Pháp cho
phép hành đạo. (McLeod, op. cit., 91-5)
Dù sao đi nữa, những văn kiện như loại đă kể có thể góp phần
không nhỏ vào việc ly gián vua Tự Đức và giới Văn thân, làm cho giới này đánh
giá một cách nông nổi chánh sách của nhà nước, và càng thêm tin tưởng sai lầm rằng
Triều đ́nh đă đầu hàng Pháp với những khẩu hiệu như " Phan Lâm phản quốc,
Triều đ́nh khi dân ".? Mặt khác, căn cứ vào những tin tức như vậy, nhiều
sử gia đă ngay t́nh phê phán rằng nhà vua chỉ thích văn chương thơ phú, c̣n về
việc trị nước th́ chỉ biết 'đánh vơ rừng ' chứ không có đường lối, chánh
sách ǵ để giữ nước cả. (Về sách lược chống Pháp của vua, xin xem bài 'Nguyễn
Văn Tường và sách lược chống Pháp dưới Triều Nguyễn ' đă dẫn)? Trong vụ
này, những kẻ 'chủ chiến' trong hoàng tộc, Triều đ́nh, và dân gian, v́
ḷng yêu nước bồng bột, đă nổi loạn v́ không thấu hiểu được lư do thầm kín tại
sao vua đă bị bó buộc phải cho kư Hiệp ước 1862. Những việc làm sau đây chứng tỏ
rằng vua Tự Đức không phải là một ông vua nhu nhược, hay ngây ngô, bất tài vô
tướng như sử sách thực dân đă mô tả. Việc đại quân của ta tập trung ở quanh
vùng Sài G̣n dưới quyền của vị tướng tài ba nhất là Nguyễn Tri Phương đă thất bại
trong việc giữ đất, và đồn Kỳ Ḥa xây dựng với biết bao công của đă thất thủ,
chứng tỏ rơ rệt ta không cón hy vọng ǵ đánh lấy lại các tỉnh miền đông bằng
phương tiện quân sự. Với sự chiếm đóng các tỉnh miền đông, người Pháp đâu có để
cho ta yên. Họ phong tỏa các cửa biển, ngăn cản đường trạm, việc thông thương,
và chuyên chở tài nguyên trù phú, nhứt là lúa gạo, từ miền đông cũng như miền
tây Nam kỳ ra Trung và Bắc. Đồng thời, loạn Lê Duy Phụng, do các giáo sĩ? Y Pha
Nho yễm trợ, bành trướng rầm rộ và dữ dội ở miền đông Bắc Kỳ.? T́nh h́nh an
ninh toàn quốc đă trở nên bi đát, hăm dọa đến cả sự tồn vong của quốc gia và
triều đại. Sau khi ngầm để cho hai ông Phan Thanh Giản và Lâm Duy Hiệp kư Hiệp
ước 1862 để tạm ḥa hoăn với Pháp, vua phủ nhận việc làm của hai vị đại thần
này về bề ngoài để thoa dịu phe chủ chiến, nhưng nhân đó cho kéo đại quân của
Nguyễn Tri Phương từ Nam Kỳ ra dẹp loạn ở Bắc.? Đại quân của Triều đ́nh đă phải
vất vả nhiều năm mới bắt được Lê Văn Phụng, đem lại trật tự cho đất nước, và giữ
vững được chế độ. Đồng thời vua cho thương thuyết với Pháp xin chuộc lại các tỉnh
đă mất. Cuộc điều đ́nh đă đưa đến kết quả khá khả quan với tạm ước Aubaret.
Theo tạm ước đó, Pháp bằng ḷng trả lại các tỉnh đă chiếm, và Việt Nam thỏa thuận
dành cho Pháp quyền tự do thông thương buôn bán? trên các sông Sài g̣n, mở một
số hải cảng cho tự do thương măi, bồi thường chiến tranh, và cho tự do hành đạo.
Giới thực dân và một số lớn các thừa sai Pháp đă mở một chiến dịch sâu rộng và
quyết liệt để phản đối tạm ước này, nên Hoàng Đế Nă Phá Luân đệ Tam đă thay đổi
ư kiến và không phê chuẩn nó. Aubaret, người đă cùng ông Phan Thanh Giản soạn
thảo tạm ước, tin tưởng chân thành rằng nó sẽ cho phép phía Pháp thực hiện mọi
mục tiêu của ḿnh một cách ḥa b́nh, không phải tốn kém tài sản và nhân mạng:
đem lại ánh sáng văn minh của người da trắng qua việc trao đổi thương măi, và
đem lại ánh sáng phúc âm cho ngưới Việt với sự tự do hành đạo.? Mặc dầu Aubaret
là một người Công giáo nhiệt thành, muốn đem lại một sự hợp tác thân hữu thật sự
giữa hai dân tộc Pháp Việt có lợi ích cho cả đôi bên, ông ta đă bị giới thực
dân, và nhứt là các giáo sĩ Pháp, mạt sát thậm tệ v́ việc làm này.? Ông Phan
Thanh Giản, một vị đại thần đă 'chấp nhận vai tṛ phạm nhân' để giúp nước
nhà thoát qua cơn hiễm nghèo, mặc dầu về sau đă tuẩn tiết để tỏ ḷng trong trắng
và trung nghĩa của ḿnh, vẫn bị sử sách phê phán một cách oan nghiệt là chủ bại,
đầu hàng, bán nước. (Về vấn đề này, xin xem chi tiết ở Fourniau, Việt Nam,
op. cit., 91-160; và McCleod, op. cit.,? 41-59)
Từ năm Tự Đức 21, 1868 đến Tự Đức 26, 1873, NVT được điều động
đánh giặc dẹp loạn ở Bắc. Năm 1868, khi đang làm bang biện Thành Hóa, NVT được
cử sung chức tán tương quân vụ đi theo 3 đoàn quân, do Đô Thống Đoàn Thọ tiết
chế, ra Bắc dẹp loạn quân nhà Thanh bên Tàu tràn sang cướp phá. Tán tương là một
"Chức quan được bổ nhiệm đến một đơn vị quân sự để hợp đồng thực hiện mệnh
lệnh khẩn cấp của cấp trên, có nhiều trường hợp như phái viên Nhà nước, nhưng cũng
có nhiều khi ở luôn đơn vị ấy với tư cách tham mưu." (Trần Thanh Tâm, Quan
chức nhà Nguyễn. Nhà xuất bản Thuận Hóa, 1999, 252)? Khoảng đời quân vụ này
của NVT không được sử sách Pháp Việt thời Pháp thuộc biết đến.? Thay v́ tường
thuật những đóng góp, thành công và thất bại quan trọng của ông trong nhiệm vụ
dẹp loạn liên hệ đến vận mạng đất nước, sử sách hầu hết chỉ nói như là ông đang
đền tội, sau khi bị dân kiện, như thực dân đă dựng ra; hay là đền tội sau khi bị
cách chức phủ doăn v́ vụ loạn Chày Vôi, với nhiệm vụ bang biện, thấp hơn tri
huyện, ở Thành Hóa, nơi ma thiêng nước độc; hoặc làm một việc ǵ khác, không rơ
ràng và đáng kể, hay bị cho về vườn. Đây cũng là một trường hợp cách biệt giữa
hai cách viết sử: một, dựa vào tài liệu thứ ba, thứ tư của người Pháp thực dân,
hai, dựa vào tài liệu gốc hoặc sát gốc, như thơ văn, tấu sớ của chính nhân vật
lịch sử đó, hay bộ Đại Nam Thực Lục, chính sử của nhà Nguyễn, cái triều
đại mà chính nhân vật lịch sử đă phục vụ suốt đời ḿnh. V́ vậy, quăng đời quân
vụ? của NVT, mà rất ít người biết đến, sẽ được tŕnh bày sau đây, rồi so sánh với
những ǵ sử sách quen thuộc, bị thực dân chi phối, thường nói để tỏ rơ sự thiên
lệch, cố ư bôi lọ, của nền sử học thực dân.
Được vua Tự Đức cử ra Bắc với chức tán tương, NVT đă phục vụ
khắp nơi ở chiến trường đông bắc, Lạng Sơn, Cao Bằng, Tuyên Quang, Thái Nguyên,
và Bắc Ninh. Có khi th́ ông cầm quân ra trận, khi th́ bàn định kế hoạch quân sự
trong bộ tham mưu của các đô thống? Đoàn Thọ, Vơ Trọng B́nh, Hoàng Kế Viêm, khi
th́ tiếp xúc với quân tướng nhà Thanh lúc ở đất Tàu, lúc ở đất Việt theo lệnh
vua Tự Đức, để cùng hoạch định mưu lược dẹp quân phản loạn Trung hoa, biến
thành giặc cướp, từ Lưỡng Quảng tràn sang.? Khi thất trận, NVT đă từng bị khiển
trách, cách chức, rồi khi thắng trận lại được khai phục và khen thưởng, cũng
như hầu hết mọi đồng nghiệp của ông.? NVT luôn luôn chấp nhận sự thưởng phạt
như là một phương lược cần thiết để khích lệ sự cố gắng hầu thực hiện mục tiêu
công ích, như ông đă tŕnh bày lên vua là 'sấm sét hay mưa móc thảy đều ngụ
ư sinh thành. (Bản tấu lên Tự Đức ngày 17 tháng 6 nhuận năm Tự Đức 26,
1873)? Giai đoạn lịch sử này, mặc dầu chính sử chỉ tường thuật các sự kiện một
cách khô khan, rời rạc, và vắn tắt, có thể được xem như là một bằng chứng hùng
hồn cải chính mọi luận cứ xuyên tạc bội lọ của phe thực dân về sự bất lực, hèn
nhát của quan quân Việt. (ĐNTL, XXXI, XXXII, passim) Thật vậy, chỉ kể?
sau vài năm chiến đấu, vào mùa xuân năm Tự Đức thứ 23, 1870, lúc tướng nhà
Thanh là Phùng Tử Tài [chỉ huy quân Tàu được phái sang để cùng dẹp giặc Cờ Đen,
Cờ Vàng, và Cờ Trắng . . .], rút quân về cửa quan v́ t́nh h́nh đă tạm yên, quân
đội Việt có thể đă chết đến độ hai mươi lăm phần trăm [25%], giống như quân đội
Tàu được phái sang, (ĐNTL, XXXII, 32) gồm khá nhiều quan lại văn vơ cao
cấp, trong quân thứ do Triều đ́nh cử ra cũng như tại địa phương, chưa kể những
kẻ bị thương tích hay bệnh hoạn. Số quan lớn hy sinh tính mạng không phải là hiếm,
có người chết v́ đánh trận, như Tổng thống Đoàn Thọ ở Lạng Sơn (Ibid.,
61), Tri phủ Nguyễn Thận ở Hưng Hóa (ĐNT L , XXXI, 330), Phó Lănh
binh Vũ Văn Phùng ở Bắc Ninh (XXXII, 46), Phó Vũ học Hoàng Hữu Tài
(Ibid., 94), người th́ tự tử sau khi bị bắt mà không chịu đầu hàng giặc, như Đề
đốc Phan Bân (Ibid., 11), Án sát Hoàng Tạo ở Cao Bằng (Ibid, 46), Lănh
binh Lê Văn Dă ở Lạng Sơn (Ibid.I, 61, 72).? Thật là bao nhiêu anh hùng
vô danh mà đáng lẽ sử sách ngày nay phải đề cao!
Trong bối cảnh loạn lạc, đầy nguy biến, bất trắc suốt 5 năm
ở miền biên giới Việt Bắc, NVT đă chiến đấu với tất cả bầu nhiệt huyết của một
kẻ sĩ ư thức đầy đủ nhiệm vụ của ḿnh với vua, với nước. Ḷng trung quân ái quốc
của ông đă được biểu lộ trong một số bài thơ bằng chữ Hán mà các tác giả Trần
Viết Ngạc, Trần Đại Vinh, và Vũ Đức Sao Biển đă sưu tầm, phiên âm, và dịch. (Kỳ
Vĩ Quận Công Nguyễn Văn Tường Thi Tập. Tài liệu đánh máy tŕnh bày ở HNNVTDHSP96;
Hoàng Liên, "Một cuốn thơ'.' Văn Học, số 129 & 130,
22-32).? Trước nỗi cơ cực của đồng bào đất Bắc v́ nạn cướp bóc lúc đó, NVT đă
than thở: Bốn thành cỏ lúa sờn kêu khóc. Rồi ông nhận thức ngay nhiệm vụ
của ḿnh khi mới vừa đến Lạng Sơn là lo cho dân chúng khỏi bị áp bức:
?????? Tuy nhiên ḷng chó sói,
??????? Há để kề bên hông.
??????? Kẻ nào đáng hưởng lộc
??????? Nguyện cùng nhau lo toan
??????? May dân khỏi bức bách.
Cũng ở Lạng Sơn, hồi tưởng lại chuyến du hành vừa qua vào Gia Định đàm phán với Pháp, ông mơ ước diệt hết quân xâm lăng:
???????? Diệt hết lũ cừ khôi,
???????? Khỏi ô uế bờ cơi.
???????? Dẹp loài ranh khác tộc,
???????? Nam bắc cùng một mối.
Vốn lạc quan và dầy nhiệt huyết, ông khao khát chiến thắng
cuối cùng:
???????? Bao giờ sông núi ghi công đó
???????? Chẳng phụ giang sơn mấy nỗi niềm.
Sau 5 năm lặn lội trên một chiến trường gian nan và bế tắc ở miền biên giới Việt-Hoa, nơi giặc cướp lúc ẩn lúc hiện, ông đă nhận định nhiệm vụ phức tạp và khó khăn của ḿnh:
???????? Năm năm bảy lượt trẫy sông Xương,
???????? Cam chịu gian truân mấy đỗi đường,
???????? Cứu hiểm chẳng rành tài sông nước,
???????? Lái cầm chưa vững cột buồm rung.
???????? Việc đời cuồn cuộn vời con nước,
???????? Bế tắc ḷng tôi đọng tợ sương.
Sau đây là một vài chiến trận thử thách khả năng quân sự của
một người gốc là văn quan như NVT. Vào mùa thu năm Tự Đức thứ 23, 1870, thành Lạng
Sơn bị giặc họ Tô đánh úp ban đêm. Lănh binh Lạng Sơn Lê Văn Dă, và Tổng thống
đạo quân thứ Thái Nguyên Đoàn Thọ bị giặc giết. Tổng thống đạo quân Lạng, Bằng
Vơ Trọng B́nh cùng Tuần vũ Lạng Sơn Đặng Toán và Tham Tán NVT vượt qua thành chạy,
bơi qua sông đến họp với Tán lư Ông Ích Khiêm và Án sát Lạng Sơn Hoàng Tướng Hiệp.
Hai ông Khiêm và Hiệp mới dẫn quân về đến Kỳ Lừa, sau khi đem đại binh đánh sào
huyệt giặc ở Nà Dương rồi? nghe tin thành Lạng có biến. Mất thành, Vơ Trọng
B́nh bị vua Tự Đức cách chức, tạm cho hàm hồng lô tự khanh, NVT bị giáng xuống
hàm trước tác, Đặng Toán xuống làm Thị độc, đều được giao cho tổng đốc Bắc Ninh
tùy nghi sử dụng. Sau đó, NVT được vua chuẩn cho quyền sung chức Tán tương, và
sai viết quốc thư trao cho Tuần phủ Quảng Tây và Đề đốc Phùng Tử Tài, yêu cầu
trợ giúp đắc lực hơn. (ĐNTL, XXXII, 61-2) Vào cuối thu năm ấy, đầu mục
giặc Tô Quốc Hán, theo lời phủ dụ của quan quân ta, xin ra hàng và trả lại
thành Lạng Sơn.? Thống đốc quân vụ đại thần Hoàng Kế Viêm và NVT cùng Nguyễn
Bính và Nguyễn Huy Kỷ, v́ có công chiêu dụ, đều được vua khen thưởng, cho gia cấp,
và tặng mỗi người một đồng kim tiền. (ĐNTL, XXXII, 81)? Vào đầu năm sau,
giặc đă ra hàng rồi, lại nổi lên lại, vây thành Lạng Sơn và quấy nhiễu Bắc
Ninh.? Phó Vũ học Hoàng Hữu Tài, do quân thứ phái, đánh nhau với giặc và bị chết
trận.? NVT được Thống đốc Hoàng Kế Viêm ủy cho đem hơn hai ngàn quân, hợp lại
cùng với quân thủ dơng của Bố chánh sứ Bắc Ninh là Phạm Thận Duật, đánh nhau với
giặc ở xă Tiên Dược, huyện Kim Anh.? Bọn giặc tan vỡ.? Sau chiến thắng khá lớn
này, NVT được vua cho khai phục hàm Quang lộc tự khanh; Hoàng Kế Viêm và Phạm
Thận Duật được thưởng quân công. (ĐNTL, XXXII, 94)? Vào cuối xuân năm Tự
Đức thứ 25, 1872, NVT cùng phó Đề đốc Trần Mân, Tham tán Ông Ích Khiêm dẹp tan
giặc trốn từ Trung quốc sang ở đồn Thanh dă, Thái nguyên, và được thăng thưởng.
(ĐNTL, XXXII, 189)
Tinh thần hợp tác, cũng như khả năng và nhiệt tâm chiến đấu
của NVT, đă được vua và các đồng nghiệp nh́n nhận.? Thật vậy, sau khi đoàn quân
thứ đến đất Bắc được ít lâu, và NVT đang giữ chức tham tán quân thứ Tuyên
Quang, th́ được vua y cho ở lại quân thứ Lạng Sơn để bàn tính kế hoạch, theo lời
xin của Thống đốc Vơ Trọng B́nh. (ĐNTL, XXXI, 325) Tổng đốc Sơn, Hưng,
Tuyên Nguyễn Bá Nghi cũng tâu vua rằng Tán tương quân thứ Tuyên Quang Nguyễn
Văn Tường giỏi giang hiểu biết, xin cất lên chức đốc phủ. (ĐNTL, XXXI,
330-1).? Vua Tự Đức lại rất? tin cậy vào tài giao thiệp của NVT nên đă ủy thác
cho ông việc thương thuyết với tướng Tàu Phùng Tử Tái.? Vào mùa thu năm Tự Đức
thứ 22,? 1869, tuân lệnh vua, Vơ Trọng B́nh và NVT bàn với họ Phùng gấp đem
quân đến Thái Nguyên, Bắc Ninh, Sơn Tây, và Tuyên Quang để cùng đánh giặc thổ
phỉ. (ĐNTL, XXXI, 357) Khi tướng họ Phùng mang quân đi Thái Nguyên từ
nơi nghỉ quân là Bắc Ninh, Vơ Trọng B́nh và NVT, với sự chấp thuận của vua, đă
tiễn đưa đến tỉnh Thái rồi mới về lại Bắc Ninh.? Vào muà xuân năm Tự Đức thứ
23, 1870, vua sai Vơ Trọng B́nh cùng NVT yêu cầu tướng họ Phùng tiến quân ngay
đến thành Tuyên Quang để cùng dẹp giặc, và họ Phùng đă sốt sắng nghe theo.?
Vua ngợi khen B́nh, Tường giỏi về ứng đối, đặc cách cho chuyên sung việc hộ dẫn,
theo bàn mưu kế đánh dẹp vỗ về. (ĐNTL, XXXII, 11) Được tin Tổng trấn
Tàu Quan Tùng Chi đau chết, vua Tự Đức ủy cho NVT làm Khâm mạng phúng điếu bạc
200 lạng, và một số quí vật như trầm hương, quế Thanh, và 3000 lạng bạc cho các
quân doanh nước Thanh. (ĐNTL, XXXII, 30).? Sau khi quân Tướng Phùng rút
về, v́ t́nh thế đă tạm yên, NVT tâu vua công việc cần làm về sau là nên chọn lọc
quan văn vơ thanh liêm, mẫn cán bổ nhiệm vào các chức vụ tổng đốc và đề đốc ở mỗi
tỉnh, và cấp cho 500 quân tinh nhuệ. Quan tốt và chính, theo NVT, th́ dân kính
nể và không có phản nghịch lớn.? Ở Hà Nội th́ ông thấy cần một kinh lược đại sứ,
được cấp cho 2000 quân tinh nhuệ. Vị quan này phải là người có ḷng công bằng,
chính trực, và tài cai trị với uy vọng lớn như Nguyễn Tri Phương. (ĐNTL,
XXXII, 31-2) Ư kiến này về sau được vua áp dụng cho thành Hà Nội. Nhưng
không bao lâu th́ t́nh h́nh? sôi động lại tái diễn.? Quân phiến loạn, lâu nay
trốn về lại Tàu, hoặc ẩn núp trong vùng núi rừng, lại xuất hiện và cuộc chiến
kéo dài.
Đầu năm Tự Đức 26, 1873, thống đốc Pháp ở Nam Kỳ gởi thơ
yêu cầu lập hiệp ước mới, hầu hợp thức hóa việc nhượng giao 3 tỉnh miền Tây.?
Đ́nh thần cho là việc ấy chắc không phải do quốc trưởng Pháp quyết định, nên
xin cho sứ bộ sang Pháp hỏi rơ rồi sẽ liệu biện.? Vua y theo và, nhận thấy khả
năng ngoại giao của NVT, cho triệu ông về Kinh đợi tham gia phái bộ, cùng với
Kinh lược Lê Tuấn.
?
Bouinais và Paulus, trong sách dẫn trên, xuất bản năm 1885,
trong một bản tiểu sử của NVT, không cho biết dựa vào nguồn gốc, xuất xứ nào,
(mặc dầu, như đă nói, ông có thể đă dựa vào tài liệu mật vụ giữ trong văn khố
Pháp, CAOM, Amiraux, F44, 11785, hồ sơ số 7) đă kể rằng từ 1867 đến 1873, NVT vẫn
làm doanh điền sứ tại Quảng Trị, rồi đổi qua làm Tham Tri bộ Lễ, rồi làm phó sứ
trong phái bộ đi Sài g̣n điều đ́nh với Pháp.? Mặc dầu Bouinais không nói rơ NVT
đổi qua bộ Lễ lúc nào, chính sử cho biết rằng khi NVT được triệu hồi từ Bắc về
th́ mới được tạm cho hàm? Tham Tri? để tham gia sứ bộ Lê Tuấn đi vào Nam. (ĐNTL,
XXXII, 304)? Như vậy có nghĩa là theo Bouinais, từ 1867 đến 1873, NVT bị
đày ở Cam Lộ để đền cái tội nịch chức của người tiền nhiệm, mà y đă gán cho
NVT.? Sự sai lầm ấy tiếp diễn dài dài về sau, măi cho đến ngày nay. Tác giả
Cosserat đă ghi lại nguyên văn tiểu sử ấy của sách Bouinais trong tập san của
Đô Thành Hiếu Cổ [BAVH, số 3, 1924, 278-9] như đă nói trên.? Gần đây,
trong cuốn Những nhân vật lịch sử nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam, các
nhà biên soạn cũng nói rằng NVT làm Khâm phái tại Quảng Trị suốt 7 năm, từ
1866, lúc ông bị giáng chức v́ vụ loạn Đoàn Trưng khi làm phủ doăn Thừa Thiên,
cho đến khi được cử làm phó sứ vào Sài g̣n thương thuyết về vụ Francis Garnier
năm 1873, không biết ǵ đến việc ông đánh giặc ở Bắc trong gần suốt cả thời
gian đó. (Tôn Nữ Quỳnh Trân, chủ biên, TPHCM: Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin,
1993, 242) Rồi mới đây, trong một bộ sử tương đối có giá và đứng đắn, nghiên cứu
đúng qui tắc dựa theo nhiều tái liệu gốc và đầu tay, như Đại Nam Thực Lục, Mục
Lục Châu bản, và? văn khố Pháp, tác giả Vũ Ngự Chiêu cũng quên thời gian
quân vụ của NVT, và chỉ nói, có lẽ dựa theo văn khố Pháp đă dẫn trên, rằng hồi
1862, NVT về làm việc ở Bộ Công; rồi chịu tang cha khá lâu.? Măi tới năm
1867 mới ra làm quan trở lại,? giữ việc trị nông ở Quảng Trị.? Năm 1869, Tường
về Bộ Lễ.? Năm 1873 . . . Tường làm Phó sứ vào Sài-g̣n dàn xếp vụ Dupuis . . .
(Các vua, op. cit., 317).? Phải đợi đến năm 2002, trong một cuộc
hội thảo ở Huế về nhân vật này, mới xuất hiện một 'Niên biểu Nguyễn Văn Tường
[1824-1886]'? tương đối đầy đủ và chính xác, dựa vào gia phả gia đ́nh NVT
và Đại Nam Thực Lục, của? tác giả Lê Tiến Công, Đại học Khoa học Huế. (HTNVTHUE02,
141-149)
Lư do của sự sơ sót này của sử gia ta cũng khá dễ hiểu.?
Tài liệu gốc của ta bị mất mát quá nhiều.? Châu bản các triều Nguyễn chỉ t́m được
lại may lắm độ gần một phần năm, và trong số đó phần đă được khai thác, xếp đặt
để cho độc giả sử dụng, c̣n quá ít ỏi. C̣n về? tài liệu đầu tay là bộ Đại
Nam Thực Lục th́ bản dịch ra từ chữ Nho chỉ mới hoàn thành vào năm 1978.?
Các bộ Đệ Tứ, Ngũ, Lục liên quan đến các triều từ Tự Đức đến Đồng Khánh đều được
soạn xong dưới thời Pháp thuộc, nhưng? rất ít người dùng, v́ lẽ không c̣n mấy
người biết chữ Nho, và Triều đ́nh, v́ lư do chính trị, chỉ dùng các bộ sử trong
nội bộ, và không phổ biến ra ngoài, để cho các học giả được dễ dàng sử dụng.
Riêng bộ Đệ Lục kỷ liên quan đến thời Đồng Khánh, th́ sự phổ biến có phần rộng
răi, v́ vào thời này mọi sự đă được Nam Triều làm và viết theo ư muốn của người
Pháp rồi, không có ǵ cần giấu giếm.? Các sử gia thường dùng cuốn Quốc Triều
Chính Biên Toát? Yếu của Cao Xuân Dục, là cuốn sử đă tóm lược một cách quá
vắn tắt toàn bộ Đại Nam Thực Lục? 38 cuốn.? Sử gia Trần Trọng Kim, khi
viết về một giai đoạn lịch sử rất quan trọng, như các năm trước và sau ngày thất
thủ kinh đô, có chú giải rằng " Những truyện trong Triều lúc bấy giờ phần
nhiều là lấy ở quyển "Hạnh Thục Ca . . .", (op. cit., 220,
ct. 171), tức một bài vè, chớ không phải từ Thực Lục!? Dùng Đại Nam Thực Lục phải
mất rất nhiều công phu.? Bộ sử không phải dễ t́m, v́ ở Mỹ bản dịch ra Việt ngữ
chỉ có lưu trữ ở Thư Viện Quốc Hội, và độ 5 đại học, (Berkeley, Cornell,
Michigan [Ann Arbor], Washington [Seattle], Hawai). Rồi việc một số cuốn trong
toàn bộ bị thất lạc là chuyện thông thường, và vấn đề đi đến thư viện để đọc tại
chỗ cũng hết sức tốn kém.? Cuộc đời NVT được ghi chú rải rác trong cuốn 23 rồi
từ cuốn 27 cho đến 38, mỗi cuốn trung b́nh 350 trang.? Như vậy, lấy tiểu sử làm
sẳn trong sách nào đó, Tây hay Việt ǵ cũng gọn cả, đỡ công biết bao nhiêu. Mà
sách của Pháp th́ nhiều vô số, nhứt là sách của Giáo hội Công giáo.? Sử gia
Chiêu đă phải than thở rằng tài liệu về các thiệt hại bên đạo th́ đầy dẫy, mà
không thấy sách nào nói về thiệt hại bên lương. (Các vua, Tập 2, op.
cit., 496, ct. 85) Thật là 'cái khó bó cái khôn' của sử gia một nước
nghèo!? Rồi c̣n vấn đề viết sử theo đúng qui tắc, với đầy đủ lương tâm chức
nghiệp, có giúp cho người viết sống nổi không??
Tóm lại, cái ṿng lẩn quẩn do sự chậm tiến của quốc gia đă tác hại biết bao đến danh dự, uy tín của tiền nhân ta nói chung cũng như riêng của NVT.
?E. ?Nguyễn Văn Tường vi ước, hiếp Vua , và ăn hối lộ của
nhà buôn Tàu?
Năm 1874, NVT đă kư các hiệp ước chính trị và thương măi với
Pháp, chính thức hóa việc nhường đất Nam kỳ, để: Thu hồi 4 tỉnh Bắc Kỳ; Nước
nhà khỏi phải tiếp tục trả số bồi thường chiến phí hàng năm cho Pháp; Nhận được
5 chiếc tàu chiến và một số khá nhiều súng trường và đại bác của Pháp tặng; Được
Pháp bảo vệ chống ngoại xâm hay nội loạn nếu Việt Nam yêu cầu; Và, trên
hết, giữ được chủ quyền ở Trung và Bắc kỳ, hầu thực hiện sách lược 'ḥa để
thủ, thủ để mưu chiến', mà NVT đă từng đề nghị lên vua.
1. Ngăn trở việc thi hành hiệp ước 1874 đă kư?
?Sau đó, NVT đă được vua Tự Đức tin dùng và ủy cho phụ
trách công tác ngoại giao, tài chánh, và an ninh quốc gia, để thực thi sách lược
đó trong trường kỳ. Với tư cách Thương bạc viện đại thần phụ trách về ngoại
giao, NVT? áp dụng chiến thuật ḥa hoăn, lúc nào cũng 'chịu nhục' nhẫn
nhịn, mềm dẽo, vồn vă tươi cười với 'rợ Phú', nhưng không bao giờ để cho
Pháp lấn áp và xâm phạm? vào chủ quyền của Triều đ́nh. Với tư cách là thượng
thư bộ Hộ, NVT đă giúp vua? thi hành kế hoạch sơn pḥng, phối hiệp việc phát
triển kinh tế, khai khẩn đất hoang với việc phát triển những căn cứ quân sự ngầm
trong rừng núi, cải tiến chế độ thuế khóa hầu tăng gia tài nguyên để chế tạo và
nhập cảng vơ khí tân tiến và canh tân binh đội.? Về phía Pháp th́ sau khi hiệp
ước 15-3-1874 được Quốc hội Pháp phê chuẩn, Rheinart được cử làm Đại lư Đại sứ
(Chargé d'affaires) tại Huế để theo dơi việc áp dụng hiệp ước. Rheinart, một sĩ
quan hải quân chuyển qua ngạch hành chánh, là một viên chức rất tự phụ, kiêu ngạo,
và kiên tŕ trong việc lấn hiếp để áp đặt một nền bảo hộ trên phần đất c̣n lại
của nưóc Đại Nam. Ông Đại lư muốn buộc vua quan áp dụng hiệp ước theo ư ông,
nghĩa là chịu sự bảo hộ của Pháp, nhưng NVT đă cương quyết và khéo léo từ chối
mọi đ̣i hỏi đi quá hiệp ước.? V́ vậy Rheinart rất bất b́nh với NVT và nguyền rũa
quan Thương bạc thậm tệ trong nhật kư và thư từ của ông. Trong phúc tŕnh gởi
Thống đốc Nam kỳ ngày 30-11-1881, ông Đại lư Pháp nói: "Trở thành thủ
lănh phe cứng rắn, chính Tường đă xúi dục Tự Đức bất chấp hiệp ước 1874, làm
cho cuộc bang giao ngày càng suy thoái." (AOM Aix, Amiraux 12940, dẫn
do Tsuboi, Yoshiharu, L'Empire vietnamien face à la France et la Chine,
1847-1885. Paris: L'Harmattan, 1987, 235, NQT dịch) . Rồi trong một bức thư
sau, ngày 15-1-1883, ông nói thêm:
?" . . . Vai tṛ của Đại lư [ở Huế] sẽ hoàn toàn vô
dụng trong một thời gian lâu dài, bới v́ người ta chỉ chỉ chịu nhượng bộ trước
vũ lực mà thôi . . . Về phần tôi, thật rất hết sức khó cho tôi, hơn bất kỳ ai hết,
để kiếm được bất kỳ một chút nhân nhượng nào.? Tôi đă gặp quá nhiều khó khăn với
Triều đ́nh, trong thời gian đầu tiên ở Huế, và từ lúc đó, ông thượng thư bộ Hộ
[Nguyễn-Văn-Tường], người hiện có uy thế và ảnh hưởng nhất đến vua, chống đối
tôi một cách đặc biệt, sau rất nhiều cuộc căi vă với tôi." (Livre
jaune. Affaires du Tonkin, Phần 2, 12-1882 đến 1883, 68 & 69; dẫn
do Delvaux, Adolphe, "La légation de France à Hué et ses premiers
titulaires". BAVH, số 1, 1916, 45).
Thái độ trịch thượng của Rheinart bị vua Tự Đức công khai tố
cáo sau khi ông Đại lư cùng một đoàn tùy tùng lên vùng Dương Xuân, Nguyệt Biều,
nơi được xem như là long mạch của nhà Nguyễn, dẫy đất định làm sứ quán. (Về sự
lộng hành của Rheinart, xem Cao Huy Thuần, op. cit., 217-242)
V́ chính phủ Pháp lúc đó chưa chủ trương nới rộng cuộc chinh phục ra Trung và Bắc Kỳ nên ít lâu sau, gần cuối 1876, cử Philastre ra thay thế Rheinart.? Philastre, hay Hoắc Đạo Sinh, là người đă cùng với NVT đóng góp nhiều nhất vào việc giao hoàn các tỉnh Bắc Kỳ bị Garnier chiếm, và việc soạn thảo, kư kết các hiệp ước 1874. Trái hẳn với Rheinart, Philastre chủ trương áp dụng hiệp ước một cách đúng đắn, và tôn trọng chủ quyền của Triều đ́nh. Ông đă viết cho Thống đốc Nam kỳ rằng:
"Cái hiệp ước mà chúng ta đă kư sẽ không cho phép
chúng ta tham gia vào các cuộc âm mưu chống lại chính phủ hiện tại mà không khỏi
mang tiếng là bất chính, vả lại hành động của chúng ta sẽ không có mảy may hy vọng
thể hiện với khá đủ bảo đảm để nó khỏi bị khám phá tức th́." (AOM
Aix, Amiraux 12865 [2], Philastre, Hué, 11/1878, dẫn do Tsuboi, L' Empire,
op. cit., 91, ct. 118, NQT dịch).
Với Philastre, NVT và Triều đ́nh hưởng được một thời gian
tương đối dễ thở hơn cho đến giữa năm 1879 th́ Philastre, khi ấy mới 42 tuổi,
xin hồi hưu và về Pháp.(Tsuboi, op. cit., 91-2) Lúc đó, nước Pháp
đă hồi phục sau cuộc bại trận 1870, phe thực dân được lần hồi thắng thế trong
quốc hội và chính phủ Pháp, và xu hướng muốn can thiệp quân sự vào Bắc Kỳ càng
ngày càng thịnh hành dần.? Trái với hầu hết mọi đồng nghiệp của ḿnh, Philastre
phản đối việc xâm chiếm Bắc kỳ và tŕnh bày với Thống đốc Nam kỳ rằng:
". . .sự can thiệp của chúng ta ở đó chỉ làm cho chúng
ta càng trở nên thất nhân tâm và bỉ ổi hơn."? (Ibid.,
90)
2. Nguyễn Văn Tường lộng quyền, lấn vua?
Pháp cử Rheinart trở lại Huế thay Philastre. Chính sách lấn
áp của Rheinart bây giờ thích hợp hơn ở nhiệm kỳ trước của y, v́ t́nh thế đă
xoay chiều thuận lợi cho sự nới rộng cuộc chinh phục thuộc địa. Và Rheinart được
cấp nhiều phương tiện hơn để làm áp lực với Triều đ́nh.? Trong ṿng một hai
tháng sau khi đến Huế, Rheinart đă tăng cường nhân viên văn pḥng một cách mạnh
mẽ. Ông ghi trong nhật kư ngày 30-8-1879 rằng:
"Sứ quán cần canh cải: thêm một phó sứ và cả một
đoàn nhân viên bản xứ với một chỉ huy, để nghiên cứu người và vật. Hiện bây
giờ, sứ quán bị cô lập và chẳng làm được ǵ cả."?? [Légation
à modifier: ajouter un adjoint et tout un personnel indigène avec chef, pour
étudier gens et choses. En ce moment elle se trouve isolée et ne peut rien.] ????('M.
Rheinart . . .' BAVH, Ibid., 64 , NQT dịch và nhấn mạnh).
Với số lượng nhân viên tăng cường này, Rheinart và các kẻ kế
vị t́m cách mua chuộc và lũng đoạn hàng ngũ vua quan và hoàng thân quốc thích.?
Sách Pháp viết thời đó có kể chuyện các ông hoàng bà chúa, mặc dầu có lệnh vua
triệt để cấm lai văng trước sứ quán Pháp, đă thay h́nh đổi? dạng lẽn vào toà sứ,
để xin chữa bịnh theo tây y, v́ đông y ta không hiệu nghiệm.? Nhân khi chẫn bịnh,
một số những người trong hoàng tộc tŕnh bày hoàn cảnh cơ cực của họ, sự keo kiệt
của vua Tự Đức, và sự nghèo túng xơ xác của họ, gián tiếp nói khéo là họ sẵn
sàng làm việc cho phía Pháp để lấy thù lao. Qua sự trung gian của các người
này, sứ quán Pháp thu dụng được một số 'nhân viên mật vụ'? nằm trong
hàng ngũ các nhân vật lớn trong Triều. (Deschannel,? Paul, La question du
Tonkin. Paris: Berger-Levrault et Cie, 1883, 348-350)? Rheinart cũng có ghi
trong nhật kư, và báo cáo lên thượng cấp là ḿnh đă nhận được tin tức quan trọng
do một hoàng tử, với bí danh là 'B.', ?cung cấp. ("M. Rheinart .
. .".BAVH, Ibid., 94-5,, 99, 100, 104, 124-5, sẽ được
bàn nhiều trong một dịp khác)? Đồng thời, Rheinart ḍ xét? các hoàng thân có cơ
kế vị vua Tự Đức, và t́m cách chính thức xen vào vấn đề thừa kế ngôi vua, nhân
danh nghĩa vụ bảo hộ của nước Pháp, v́ theo điều 2 hiệp ước 1874, Pháp có bổn
phận giúp Việt Nam chống ngoại xâm hay nội loạn, nếu Việt Nam yêu cầu. Vị
Đại lư quả quyết với quan Thương bạc rằng Pháp sẽ dành quyền làm kẻ thi hành di
chúc của vua [son exécuteur testamentaire] và yêu cầu vị quan tŕnh vấn đề lên
vua để cho y biết ư kiến. Không được quan Thương bạc thỏa măn, Rheinart đặt thẳng
vấn đề với vua Tự Đức nhân khi gởi thơ để chúc mừng sinh nhật của mẹ vua. Vị sứ
Pháp cũng tỏ ra rất lo lắng về việc Hoàng tử Dục Đức, người đă bị Pháp mua chuộc,
phạm lỗi lầm làm cho ông thất sủng, và hai hoàng tử trẻ, Tríu và Mến [sẽ là Đồng
Khánh và Kiến Phúc] là em ruột cùng mẹ của dâu của NVT, sẽ có thể lên ngôi.?
Rheinart ghi rằng Pháp chỉ có thể chấp nhận một ông vua hoàn toàn độc lập với
Thượng thư bộ Hộ NVT, và nhất thiết không cho ông Tường giữ bất kỳ một chức vụ
ǵ, dù là công khai hay bí mật. (Ibid., 86, 120, 128,? & ct. 1 của
Sogny, 138).
3.? Ăn hối lộ của người Khách lănh trưng mỏ than Quảng
Nam?
V́ vậy, Rheinart t́m cách gởi thơ thẳng cho vua Tự Đức, vu
cáo NVT ăn hối lộ của nhà buôn Tàu về việc đấu thầu khai thác mỏ than Quảng
Nam.? Hành vi thô bạo đó bị Triều đ́nh tố cáo với Thống đốc Nam kỳ.? Sau đây là
nguyên văn lời tường thuật của chính sử:
"Sứ nước Pháp nghe nói tỉnh Quảng Nam có mỏ than
[Khách buôn lănh trưng], yêu cầu xin đến khám: chưa cho, sứ ấy lại thác ra
việc mật đưa thẳng lên vua, nhằm gièm quan viện bạc đại thần [NVT, NQT
ct.], [trong thư nói: có người bất trung, bất công, đến nỗi ngờ nước ấy có ư
ǵ khác, lấy nhiều của lót giả ơn của người nước Thanh; lại nói: người
cho lái buôn nước Thanh khai mỏ ấy chỉ mưu lợi cho ḿnh, không làm lợi cho nhà
nước], quan viện bạc xin đưa thư cho chủ súy Pháp, và sao bức thư của sứ ấy
ghim vào gởi đi, để cho biết sứ ấy có sự không phải, để khỏi nghe một bề về
sau. [ ] Vua bảo rằng: nay nếu đem lời nói không phải của hắn, không khỏi bênh
nhau bỏ đi, ích ǵ đến ta; thế là đều không nhịn sự giận nhỏ, để lỡ việc lớn,
không phải là khéo xử. Nên mật tư từ đầu cuối việc ấy giao cho Nguyễn Thành Ư?
[Khâm sai đại diện Triều đ́nh tại Sài g̣n, NQT ct.,] theo thế nói cho chủ
súy hắn biết." (ĐNTL, XXXIV, 341, NQT nhấn mạnh)
Đi sâu hơn, vấn đề này nằm trong khuôn khổ chính sách kinh
tế thuộc địa của người Pháp lúc bấy giờ. Từ 1875, Rheinart đă từng lưu ư tới
các mỏ than gần cửa biển Hải Pḥng và mỏ kim khí ở một số tỉnh Bắc Kỳ. Vào năm
sau, 1876, 2 người Pháp, Epistolier và Pepbau t́m ra thêm 4 mỏ than ở Bắc Kỳ.
Người Pháp đă có ư muốn dành độc quyền khai thác các hầm mỏ này cho ḿnh, nên rất
tức tối nhận thấy rằng từ 1878, Chiêu Thương Cuộc, [China Merchant Steamer
Navigation Company, sẽ bàn sau], một công ty bán công bán tư của người Tàu,
cũng như doanh nhân Đức, cạnh tranh với doanh nhân Pháp xin khai thác các mỏ
than này ở đất Bắc. Sự giận dữ này biến thành một sự thù nghịch thật sự khi
nghe tin doanh nhân Tàu Châu-thin-muc xin Triều đ́nh cho lănh trưng khai thácmỏ
than Nông sơn ở Quảng Nam trong 28 năm với giá 190.000 quan tiền.
(Tsuboi, op. cit., 260-1; ĐNTL, XXXIV, 169) Tin này khiến cho
Rheinart phản ứng một cách đột ngột và thô kệch như vậy: tố cáo với Vua Tự Đức
rằng NVT ăn hối lộ của người Khách lănh trưng có thể là một phương kế của y để
ám hại NVT, đồng thời để loại trừ sự tham gia của người Tàu ra khỏi ngành hầm mỏ,
ḥng dành quyền lợi cho doanh nhân Pháp.? Tuy nhiên, Triều đ́nh, v́ lư do an
ninh, không muốn cho doanh nhân Pháp vào làm ăn trong nội địa Đại Nam, nhứt là
trên vùng thượng du Bắc Việt để rồi nhân đó âm mưu xúi giục nội loạn. (ĐNTL,
XXXIV, 328) Hơn nữa, thái độ lộng hành và trịch thượng của người Pháp, nói
chung, và Rheinart, nói riêng, trong lúc họ chuẩn bị xâm chiếm Bắc Kỳ lần thứ
hai, đă làm cho vua quan lo sợ, và t́m cách đề pḥng bằng cách hạn chế sự hiện
diện của người Pháp tại mọi nơi trong nước.? Rút cục, Triều đ́nh đă chiếu theo
tiền lệ cho kẻ nào trả giá cao nhất được trúng thầu, và vào mùa Xuân 1881"
Người buôn nước Thanh là Lương Văn Phong lănh trưng mỏ than ở Nông Sơn ở Quảng
Nam. [Trưng luôn 28 năm cộng số tiền thuế là 311.500 quan]." (ĐNTL,
XXXV, 14, NQT nhấn mạnh) Trước đó, người Tàu cũng đă được lănh trưng mỏ
than tại nhiều nơi khác, như Ngô Nguyên Thành ở Quảng Yên. (Ibid., 114)?
Vào đầu năm 1883, De Champeaux phàn nàn với thượng cấp rằng Pháp đă bỏ lỡ mất
cơ hội khai thác mỏ than Quảng Nam, để cho nó lọt vào tay người Tàu, và khẩn
khoản yêu cầu có biện pháp ngăn chận cụ thể về sau, v́ tính cách tối quan trọng
của than đá về phương diện quân sự, và kinh tế. (AOM Aix, Amiraux 12972,
Champeaux gởi Thống đốc Nam Kỳ, Huế, 10-2-1883, dẫn do Tsuboi, op. cit.,
262)? V́ vậy, Đại tá Rivière, sau khi chiếm Hà Nội vào tháng 4 năm 1882, đă được
lệnh canh chừng mỏ than Ḥn Gay. Đầu năm sau, 1883, công ty Tàu khai thác mỏ
than Nông Sơn lại xin Triều đ́nh lănh trưng luôn mỏ than Ḥn Gay. Rivière liền
chiếm Ḥn Gay vào giữa tháng 3 1883, để ăn chắc. (Tsuboi, op. cit.,?
261-2)? Mọi sự đă sáng tỏ, khi Đại tá Rivière giải bày lư do chiếm Ḥn Gay với
thống đốc Nam Kỳ như sau:
" V́ nhận được thư của ông Rheinart về việc vịnh
Ḥn Gay và các mỏ than, v́ nhu cầu cần hành động gấp, nếu ta không muốn
rằng các hầm mỏ đó, mà Triều đ́nh Huế sắp nhượng cho một công ty Tàu lớn ở Quảng
Đông, sẽ lần lượt được nhượng lại cho một công ty Anh, hay nói khác cho nước
Anh, v́ những tin tức rất chính xác mà ông Roque thân đến cho tôi biết,
và những tin này phù hợp với những chỉ dẫn của ông Rheinart, để giảm thiểu những
hậu quả tai hại, theo ư tôi, của dự án phân chia Bắc Kỳ với Trung quốc, trong
đó ông Bourée h́nh như phải bỏ miền 'Bắc Kỳ mỏ' cho Tàu, mà ta th́ giữ
miền 'Bắc Kỳ gạo', tôi đă quyết định chiếm đóng vịnh Ḥn Gay . . ." (Thơ gởi
Thomson ngày 17-3-1883, trong Masson, Correspondance politique du Commandant
Rivière au Tonkin, 1933, 198, dẫn do Fourniau, Vietnam, op. cit.,
321, NQT dịch và nhấn mạnh; Xem thêm thơ Rheinart gởi Rivière ngày 2-2-1883,
CAOM, Indo, GGI, Etat Major, Cabinet Militaire, Archives historiques,
1883, số 9)
Roque là một trong 2 anh em sáng lập các công ty lớn ở Nam
Kỳ khai thác việc đóng và sửa tàu thủy, cùng sự chuyển vận trên sông lạch miền
Nam, và ngoài biển Thái b́nh dương: Hải-pḥng, Hồng Kông, Đà Nẵng. Tự nhiên,
nhóm tư bản này cạnh tranh với Chiêu Thương Cuộc trong việc chuyển vận cũng
như việc khai thác mỏ than, một nhiên liệu tối cần cho tàu bè quân sự cũng như
thương măi thời đó. Jean Dupuis, sau khi cùng quân Pháp rút lui khỏi Bắc Kỳ, đi
theo với nhóm Roque để làm ăn. (Fourniau, Vietnam, op. cit., 321-2) Tuy
nhiên, ở Bắc Kỳ giới doanh thương Pháp không cạnh tranh nổi với các đồng nghiệp
người Anh và các cường quốc khác, và ngay cả với người Tàu. Thật vậy, về lục cá
nguyệt đầu của năm 1877, chẳng hạn, Pháp không có một chiếc tàu nào ra vào bến
Hải pḥng, theo báo cáo của lănh sự Turc. Trong lúc đó th́? số tàu Anh vào là
15 chiếc, và ra là 15, với? trên 4.000 tấn hàng nhập khẩu, và trên 4.000 xuất
khẩu; số tàu Đức là 9 vào và 9 ra, với gần 3.000 tấn nhập và 3.000 tấn xuất ,
và số thuyền của nước Thanh là 168 vào và 131 ra, với trên 5.500 tấn nhập và
trên 4.200 tấn xuất. Trong một báo cáo khác vào cuối 1881, lănh sự Pháp ở Hải
Pḥng cho biết số người Tàu ở thành phố này tăng từ con số không lên 5.000,
trong lúc đó số người Pháp vẫn là con số không. (Tsuboi, op. cit.,
245-6) Trong bức thư ngày 6-9-1881 gởi cho người anh ruột ở Pháp, Trung úy
Roget, ở Hải Pḥng, đă xác nhận t́nh trạng đó khi mô tả quang cảnh đô thị này
như sau:
" Chúng tôi chỉ có ở đây một mảnh nhượng điạ nhỏ với
vài cái nhà, nhà chúng tôi [câu lạc bộ sĩ quan], nhà Lănh sự, nhà Thương chánh
và nhà Thương. Đó là hết. Ngành thương măi gồm có hai hăng Đức, một hăng Anh,
và độ một trăm nhà buôn Tàu. Về phần nước Pháp, th́ được đại diện, cũng như ở mọi
thuộc địa khác, bằng hai quán bán rượu tồi tàn [deux infimes mastroquets]. Nền
thương măi Pháp trong tất cả các nước này cho thấy sự tồi bại của nó, nó chỉ
gởi đi những tên cướp biển [Frères de la Cộte] mà tên nào cũng trốn nợ sau khi
lừa bịp đủ người, hoặc dấn thân vào một mớ kỹ nghệ ít nhiều bất hợp pháp.
Do đó, chỉ mới vừa rồi có ba tay,mà một, tên là ông De Villeroi, . . .
đi Vân Nam nối gót loạn quân Tàu, với môt số hàng hóa là súng đạn và một lũ Mă
Lai, nhằm một mục đích không cần che đậy, là thực thi một cuộc hành quân cướp
giật nho nhỏ giữa cảnh loạn lạc. Mong rằng chúng bỏ thây lại nơi đó."? ('Lettres
du Capitaine Roget'. BAVH, số 3, 1932 , 290, NQT dịch và nhấn mạnh)
Về vụ này, sử nhà Nguyễn kể lại một cách ngay t́nh rằng:
"Người buôn nước Tây [lũ Cô, Ra, Tinh 3 người] theo đường
Hưng Hóa đi Vân Nam, đền đồn Lũng Lỗ, cùng khiêu khích với đoàn quân Lưu Vĩnh
Phúc rồi trở về.? Lănh sự Pháp đem việc ngăn trở việc buôn trách ta. Quan tỉnh
Sơn Tây, Hưng Hóa đem việc tâu lên. Vua sai quan tỉnh Hà Nội, Hải Dương hỏi
nguyên ủy việc ấy biện bạch với họ, cốt cho phải nghe." (ĐNTL, XXXIV, 66)
Trong lúc đó th́ sử học thực dân kể rằng Villeroi cùng với
Courtin là 2 người Pháp đă đi thám hiểm khoa học ở miền Thượng Du và bị quân Cờ
Đen hành hạ, làm nguyên cớ khởi thủy cho vụ xâm chiếm Bắc Kỳ lần thứ hai của Đại
Tá Rivière. (Fourniau, Vietnam, op. cit., 302) Jean Dupuis, người đă gây
ra cuộc xâm chiếm Bắc Kỳ lần thứ nhất, cũng không kém ǵ Villeroi. Lúc ở Hán Khẩu,
có một giai đoạn y không nói , mà cũng không ai rơ, là y làm nghề ngỗng ǵ
trong lúc nước Tàu đang bị loạn lạc liên miên.? Sau đó, Dupuis cung cấp khí giới
và chuyên viên cho Thống Chế Mă Như Long, Đề đốc Vân Nam, một thủ lănh loạn
quân Hồi [Musulman] đă đầu hàng Triều Đ́nh nhà Thanh, và giết độ một triệu quân
Hồi đă từng theo ḿnh. Dupuis đă dùng thanh thế của Thống chế Mă để hăm dọa
quan quân Việt Nam, và đi đôi với Garnier và quân Cờ Vàng để chiếm Bắc Kỳ. (Ibid.,
237-241) Dupuis buôn bán rất dễ dàng, không cần cạnh tranh với thương gia Tàu để
đấu thầu lănh trưng ǵ hết. Dưới thời Vua Đồng Khánh và Phó Vương Nguyễn Hữu Độ,
Khâm sứ Pháp tư qua cho Nam Triều làm khế ước thẳng cho y lănh trưng thuế sản vật
đầu nguồn ở Thanh Hóa và Nghệ An, khỏi cần qua cuộc đấu thầu nào hết. (ĐNTL,
XXXVIII, 105-6). Khi đóng ở Hà Nội, y chở khí giới, gạo và muối lên Vân
Nam, rồi chở? đồng và thiếc từ Vân Nam qua Hồng Kông dùng đường sông Hồng,? bất
chấp luật lệ cấm xuất cảng gạo và muối của Việt Nam và sự ngăn cản, phản đối? của
các quan địa phương. Với cách buôn lậu công khai như vậy, y thực hiện những số
lời khổng lồ. Lúc Garnier chiếm các thành ở Bắc Việt th́ Dupuis được Garnier 'bồi
thường thiệt hại ' với tiền bạc của cải tịch thu được trong các thành, với
một số tiền thổi phồng và không cần giấy tờ chứng minh. Về sau, bắt đầu thời
Pháp thuộc, y được hưởng quyền khai thác các mỏ than gần Kế Bào, cũng với danh
nghĩa là được 'bồi thường thiệt hại '. Nhưng chỉ được vài năm th́ doanh
nghiệp này khánh tận. (Fourniau, Vietnam, op. cit., 243, 262, 656)? Tóm
lại, người Pháp lúc đó không cạnh tranh nổi trên thương trường quốc tế, mà phải
cần có sự bảo hộ mậu dịch bằng quyền lực chính trị. Do đó, sự vu cáo ông Thượng
Thư bộ Hộ NVT ăn hối lộ của nhà buôn Tàu để dành mối lợi kinh tế bằng áp lực
chính trị, chẳng có ǵ là lạ lùng cả.
?
Không lâu sau khi Triều đ́nh tố cáo với Thống đốc Nam Kỳ v́ệc Rheinart vu cáo NVT? về vụ mỏ than Quảng Nam, De Champeaux được cử ra thay thế Rheinart để ông này về Pháp nghỉ phép. Làm Đại lư từ tháng 10 năm 1880 đến tháng 8 năm 1881, De Champeaux, cũng là một cựu sĩ quan hải quân chuyển qua ngành hành chánh, tiếp tục làm? áp lực với vua quan, với hy vọng biến họ thành tay sai, sẵn sàng thi hành Hiệp ước 1874 theo một chiều hướng bảo hộ về thực tế.
4.? Nguyễn Văn Tường bưng bít? không cho Sứ Pháp gặp
vua?
?V́ đă từ lâu không lay chuyển được NVT,? De Champeaux tiếp
tục áp dụng đường lối của Rheinart là t́m cách loại bỏ ông này, và làm áp lực
thẳng vào vua Tự Đức, bằng cách đ̣i cho được quyền diện kiến riêng Vua
[audience privée].? NVT và Triều đ́nh nhứt quyết từ chối, v́ hiệp ước không cho
phép việc yết kiến riêng, và đề nghị cho De Champeaux được gặp vua trong một buổi
triều kiến long trọng chung [audience solennelle], và cần ǵ th́ tâu lên vua
như mọi quan khác. De Champeaux không chịu, v́ cho rằng đại diện một đại cường
quốc như ḿnh không thể chịu quỵ lụy như vậy được, và tin rằng NVT là nguyên
nhân chính yếu của sự bế tắc này.? Sau khi vận động với Cơ mật viện Trưởng? Trần
Tiễn Thành để băi chức NVT, De Champeaux? báo cáo với vị Thống đốc thượng cấp rằng:
"Quan thương bạc đến thăm tôi hôm qua và cho biết đă từ
bỏ chức thượng thư ngoại giao . .? Tôi không ngờ đă đạt được kết quả mau chóng
như vậy trong cuộc vận động nhỏ chống lại vị thượng thư ấy . . . Nhận thấy
không có cách nào cải tiến cuộc bang giao chính trị, chừng nào mà ta c̣n phải
giao dịch với vị thương bạc đó, tôi đă nghĩ cách buộc vị ấy phải rời bỏ chức vụ,
và thay thế ông bằng một người ít thù nghịch hơn với ta? . . . Quan thương bạc
vẫn c̣n giữ chức Hộ bộ thượng thư và Cơ mật viện phó.? Nhứt là với chức chưởng
sau này, ông sẽ vẫn có thể chống đối chúng ta. Chúng ta c̣n cần phải triệt hạ
ông trong tư cách ấy mới mong yên ổn được."? (AOM
Aix, Amiraux 12923, Champeaux, Hué, 6/2/1881, dẫn do Tsuboi, op.
cit., 236; NQT dịch và nhấn mạnh)
V́ vậy, vị Đại lư Pháp tiếp tục làm áp lực mạnh hơn nữa để
loại NVT ra khỏi Cơ mật viện, tung tin là NVT lấn quyền vua, bưng bít không
cho vua gặp nhà chức trách Pháp, và Pháp sẽ cho chiến hạm đến Huế để buộc vua
phải thỏa măn những điều kiện mà họ đ̣i hỏi, tức quyền 'diện kiến', và sự cách
chức NVT. LM Nguyễn Văn Hoằng, làm Chủ sự tại viện Thương bạc, chuyên việc
thông dịch, lo sợ mọi sự đổ vỡ, mật tŕnh với các quan Viện Cơ Mật và Thương Bạc
lời hăm dọa của phía Pháp, để tấu tŕnh lên vua xử trí, hầu tránh mọi hậu quả
tai hại.? Vua Tự Đức sai quan thương bạc mới thay thế NVT, là Bùi Ân Niên, đến
gặp hỏi thẳng De Champeaux [không có Cha Hoằng] là câu chuyện có thật vậy hay
không.? Trước sự trả lời 'ngoại giao', úp úp mở mở, lanh quanh lẹo quẹo,
của vị Đại lư Pháp, vua ra dụ quở trách cha Hoằng là 'bịa đặt để bịp', cách
chức, và bắt về quản thúc tại nguyên quán ở Nghệ An. (Thơ văn Tự Đức, Bài dụ 'Đuổi
viên hành nhân Nguyễn Hoằng', 174-8)? Vua cũng nhân dịp này mạnh mẽ trách cứ
người Pháp đă không thành thật trong việc thi hành hiệp ước, và chỉ trích De
Champeaux mới làm "chưa lâu ǵ mà đă xảy ra điều kia tiếng nọ". (Ibid.,
177)? Về vấn đề Pháp đ̣i loại trừ NVT, theo lời của Thống đốc Nam Kỳ, th́ De
Champeaux có trả lời rằng: "Việc ấy chẳng phải là một điều ǵ bí mật
cho ông đó, cũng như cho mọi người khác . . . và ông đó được xem như là người
đă gây ra ở vua một ảnh hưởng tai hại, mỗi một khi mà chính phủ Pháp cố t́m
cách đạt thêm được ḷng tin cậy của Hoàng thượng."? (Vo Duc Hanh, Tome
I, op. cit., 350, NQT dịch)? Trong lúc đó, vua Tự Đức hỏi rằng,
trong bản sớ, Nguyễn Văn Hoằng
"Lại c̣n nói rằng, người Pháp rất ghét viên Bạc thần
trước là Nguyễn Văn Tường, tất rồi sẽ dùng thế lực cưỡng bách truất thoái để đẫy
đi xa, vậy câu nói này là nói thế nào? [ ] Ôi! Người làm tôi ai cũng v́ chủ nấy,
Nguyễn Văn Tường giúp v́ nước nhà, tức cũng như viên sứ Pháp giúp v́ nước Pháp,
cái đạo làm tôi tất phải như thế, có ǵ mà đáng ghét? Trước kia viên ấy tuy
sung chức ở Thương Bạc, cùng với ngày nay đă giải nhiệm, song phàm việc ǵ đều
có các quan đại thần hiệp thương rồi tâu lên mới quyết định, viên ấy có thể nào
độc đoán để ngăn trở việc?? Và giả sử có thể làm độc đoán th́ hạng bề tôi như vậy
c̣n nước nào mà chẳng thích dùng? Tướng nước Pháp cũng nên ban thưởng để khuyến
khích cho những kẻ làm tôi trong thiên hạ và để gương đời sau vậy.? Như Hán Cao
Tổ phong cho Quư Bố và chém Định Công, Tống Thái Tổ phong tặng cho Hàn Thông và
truất phế Ngạn Thăng, như thế mới hợp cái đạo trị nước, chớ khi nào lại xua đuổi
bỏ đi, nếu như thế th́ bao nhiêu kẻ làm tôi tha thiết v́ vua ḿnh cũng đuổi bỏ
cả hay sao? Và c̣n lấy ǵ mà tỏ sự khuyến trừng? Vậy quyết nhiên không có lẽ ấy?
" (Ibid., 176-7;? về câu chuyện này nói chung, xin xem
thêm: ĐNTL,? XXXV, 15, 32-3;? Vo Duc Hanh, Tome I, op. cit.,
349-351)
?5.? Nguyễn Văn Tường cho nhập cảng tiền giả
để lấy của lót?
Thành công trong việc truất phế NVT trong chức vụ Thương bạc,
nhưng thất bại trong âm mưu băi bỏ chức Cơ mật viện phó của ông,? Đại lư De
Champeaux vẫn tiếp tục kiên tŕ đánh phá NVT, và bây giờ, trong nhiệm vụ Thượng
thư bộ Hộ. Quả nhiên, tin đồn được rầm rộ tung ra là NVT đă ăn tiền hối lộ của
thương gia Tàu bằng cách cho phép họ nhập cảng ?tiền giả ?vào
tiêu ở Việt Nam.? Đơn vị tiền tệ thời đó là đồng tiền bằng đồng, hay bằng kẽm.??
Các đơn vị này, có một lỗ vuông ở giữa, được xâu chung vào từng 600 đồng thành
một quan. Mỗi quan gồm có 10 tiền, mỗi tiền gồm? 60 đồng. Trị giá của mỗi quan
tiền lại khác nhau, v́ kích thước và bản chất đồng tiền khác nhau, tùy theo là
tiền đồng loại lớn hay tiền đồng loại nhỏ, hay là tiền kẽm.? Nhân khi đồng khan
hiếm, sở đúc tiền ở Huế và Hà Nội lại đúc thêm loại tiền kẽm càng ngày càng lớn
hơn. Sự lưu hành các loại tiền khác nhau như vậy đă cho phép chính quyền thỉnh
thoảng thực hiện các cuộc phá giá. Năm 1867, chẳng hạn, trị giá của đồng tiền đồng
nhỏ được tăng lên bằng 4 đồng tiền kẽm, thay v́ 3, và của đồng tiền đồng lớn bằng
6 đồng kẽm, thay v́ 4. Đến 1870, nhà nước lại cho đúc thêm 6 loại tiền đồng, ăn
10, 20, 30, 40, 50, 60 đồng tiền kẽm, với loại ăn 60 đồng kẽm nhiều nhất để dân
chúng mang đi đường cho tiện.?? Sau khi các tỉnh Bắc kỳ bị nhóm? Dupuis -
Garnier xâm chiếm năm 1873, sở đúc tiền Hà Nội phải ngừng hoạt động và Triều
đ́nh phải thuê đúc tiền ở Macao, Trung quốc. Đồng thời, lúc này các hải cảng
Ninh Hải [Hải Pḥng], Thị Nại [Qui Nhơn], và Hà Nội được mở cho ngoại quốc
thông thương, buôn bán.? Nhà buôn Tàu, nhân dịp đó, mang vào đồng tiền Trung quốc
đủ loại, đủ kiểu, chưa kể đồng tiền xấu, giả đúc lậu ở Hồng Kông. Sự tràn ngập
thứ tiền giả, xấu này, đồng thời với sự khan hiếm các đơn vị đổi chác quí hơn,
như vàng và bạc do con buôn Tàu độc chiếm, đưa đến một t́nh trạng xáo trộn tiền
tệ khá trầm trọng, và việc vật giá gia tăng nhanh chóng.?? Sau khi cho phép nhập
cảng loại tiền Trung quốc để trả thuế vào năm 1878, Triều đ́nh đă trở lại, từ
1879 đến 1881, tuyệt đối thi hành lệnh cấm nhập loại 'đồng tiền dị dạng'?
này, và viết thơ nhờ Tổng đốc Lưỡng Quảng, Thống đốc Nam kỳ, và Thống đốc Hồng
kông trợ giúp.? Theo sử gia Nguyễn Thế Anh, sự xáo trộn tiền tệ đó là một trong
những căn bệnh kinh niên nan giải của triều Nguyễn thời ấy. (Nguyễn Thế Anh, op.
cit., 24-5; ĐNTL,? XXXII, 48- 50; XXXIV, 176-7, 279-280,
355-6; XXXV, 47-8)? Ông Tôn Thất Thuyết, ở Bắc đánh giặc mới về Kinh, nghe tin
đồn rầm rộ rằng NVT ăn hối lộ, làm nguy hại đến nền tiền tệ quốc gia, sốt ruột,
tâu tŕnh lên vua.? NVT xin vua cho đổi qua bộ khác v́ thấy ḿnh bị gièm pha.?
Sau khi điều tra, vua Tự Đức không nghe theo và dụ rằng:
"Thuyết ít học không thông, lại có tật nóng nẩy, nói
càn, sao đáng kể; lời đồn ở kinh đô cũng không căn cứ; . . . Nguyễn
Văn Tường từ lúc giữ việc ở bộ Hộ đến giờ, có phần hết ḷng trù tính,
thuế khóa của nước có hơn lên; đương lúc phải giữ đà về quân nhu bận rộn, đều
được ổn thỏa cả.? Trẫm đang trách ủy cho làm có thành hiệu sao nên tự đẩy
đem thoái thác."? (ĐNTL, XXXIV, 370, NQT nhấn mạnh)
Vào lúc đó, để đối phó với chiến dịch ly gián và lũng đoạn
vua quan bằng tin đồn đăi do sứ quán Pháp tung ra, vua ra một bản dụ ngày 24
tháng 2 năm Tự Đức 34, 1881? 'Lưu ư các bề tôi nghe lầm các lời đồn nhảm'?
rằng:
"Gần đây các bề tôi giữ chức ở viện hay ở bạc là các
viên Trần Tiễn Thành, Nguyễn Văn Tường, Nguyễn Chính, Phạm Thận Duật, Bùi Văn Dị,
Trần Thúc Nhẫn và viên Tham biện Nội các Đào Đăng Tiến hoặc giao du với quân giặc,
hoặc cùng nhau bàn riêng việc công, khinh xuất cả nghe những lời đồn vô căn cứ,
tâu nhàm tai trẫm, như thế đều là không biết cẩn thận giữ chức phận của ḿnh.?
Dẫu nói rằng, đối với quân phụ không nên che dấu, song cũng không nên nói hăo
tin càn, để làm phiền lụy về sau như thế."?? Và vua
phạt mỗi vị quan kể trên giáng 2 cấp, . . ." (Thơ văn Tự Đức, op.
cit., 166-7)
6.? Nguyễn Văn Tường ăn của lót để cho phép
và cấm nhập cảng 'đồng tiền dị dạng' ?
Như trên đă nói, sau khi mở các hải cảng cho phép thông thương buôn bán, thương gia Tàu mang nhiều tiền đồng khác kiểu vào,Triều đ́nh đă cấm rồi lại cho lưu hành, và cho phép dùng tiền lạ đó để trả thuế. Thượng thư bộ Hộ NVT liên hệ ǵ đến vụ cho phép đó để bị gièm là ăn của đút của người lái buôn Khách?? Chính sử đă thuật lại câu chuyện, xảy ra gần cuối 1878, khá rơ ràng như sau:
" Bỏ lệ cấm tiền đồng khác kiểu, để đánh thuế,
gần đây, các người buôn nước Thanh, thu nhiều tiền đồng khác kiểu, tải đến các
cửa biển từ tỉnh Quảng Nam trở vào Nam, để trao đổi với nước ta, tháng trước đă
chuẩn cho nhân dân, nếu có lấy nhầm, th́ cho thu nhập ở tỉnh đổi cho tiền kẽm
[mỗi quan tiền đồng đổi lănh 2 quan tiền kẽm, tiền đồng ấy đúc thành đồng để
vào kho]. Đến đây bọn Khâm sai ở Quảng Nam là Hoàng Diệu, hộ phủ là Lâm
Hoành, Khâm phái Quảng ngăi là Đàm Khắc Nhượng, bố chính là Đoàn Dao tâu lên
nói: người buôn nhân đó chọn lấy, dân nghèo mua gạo không được, t́nh lại càng
khổ, đều xin bỏ cấm. Bộ Hộ nghị lại, cho là tiền như nước suối, phép phải
lưu thông luôn, t́m hiện nước ta, lưu hành ở các xứ Bằng Tường, Ninh Minh tỉnh
Quảng Tây và Mă Cao tỉnh Quảng Đông rất nhiều, họ dùng mà ta cấm, không những hại
cho dân ngay ở trước mắt, sợ đến khi ta thiếu mà họ thừa, nếu, hoặc lo họ trà
trộn, th́ chỉ trong khoản 5,6 phần, trà trộn được bao nhiêu, thà rằng cấm mà
không tiện không chú đáo, sao bằng cho lưu thông để t́m ṭi rồi rào th́ hơn,
nay xin không cứ thuyền buôn nước nào, nếu có hiệu kiểm tiền đồng, tiền kẽm nước
ta, đều cho đem đến buôn bán, nhưng khi vào cửa biển phải báo ngay cho quan
coi cửa biển xét thực, chiếu lệ đánh thuế [trăm phần trăm thu 10 phần], nếu
có ẩn lậu, chiểu thương ước tịch thu cả tiền trong thuyền vào nhà nước, viên
quan tỉnh và coi cửa biển không kiểm soát được, chiểu luật trị tội, người tố
cáo ra mà được sự thực trích một nửa tiền ở thuyền để thưởng cho như thế th́
người buôn tham lợi tranh nhau mà đến, tốn đồng kẽm, công thợ, vật liệu của
người, mà sung vào tiền hiệu thuế quan của ta, tưởng cũng hơi tiện. [ ] Vua
bảo rằng: 2 hạt Lạng Sơn Cao Bằng, quen dùng tiền nước Thanh, từ trước đến nay,
cũng cho, chuẩn cho lục sức thi hành ngay để giúp sự cấp bách cho dân."
(ĐNTL, XXXIV, 176-7, NQT nhấn mạnh)
Như vậy, nguyên ủy? của sự cho phép nhập cảng tiền đồng là
do ở lời yêu cầu của các quan ở địa phương, như Khâm Sai Hoàng Diệu, Hộ phủ Lâm
Hoành tâu lên vua để giúp dân nghèo. Vua giao cho bộ Hộ dưới quyền của Thượng
thư NVT để xét tŕnh.? Bộ tán thành việc bỏ cấm, không những để giải quyết vấn
đề cho dân nghèo, mà c̣n để nhân đó thâu thêm được thuế, và có thêm tiền tệ lưu
hành mà khỏi phải tốn chi phí đúc tiền. Hơn nữa, sự thi hành lệnh cấm lại tốn
kém mà khó ḷng đạt hiệu quả 100%.? Mọi sự đều được quyết định và thi hành một
cách quang minh chánh đại, v́ quyền lợi chung, và do nhiều người và cơ quan của
Triều đinh điều nghiên, và vua Tự Đức quyết định tối hậu, đúng theo thủ tục, luật
lệ thời đó.? Tuy nhiên, nhân dịp được phép đó, một số gian thương mang vào tiền
giả làm ở Hồng Kông, gây xáo trộn trên thị trường tiền tệ, nên vào năm 1879 và
1880, Triều đ́nh lại phải lặp đi lặp lại lệnh cấm nhập khẩu tiền giả xấu này,
kêu là 'tiền dị dạng': (ĐNTL, XXXIV, 279, 304).? Một dụ cấm ban
hành vào giữa 1880 có nói là tất cả những kẻ vi phạm đều phải bị tội trượng,
không trừ người Âu, tức trái với điều 17 của Hiệp ước 1874. Rheinart đưa tối hậu
thư của Pháp hăm phong tỏa các hải cảng, nếu trừng phạt trượng đó được áp dụng
cho người Âu. (Livre Jaune A, 156, dẫn do Delvaux, 'Quelques
précisions . . .', BAVH, Ibid., 221? ; 'M. Rheinart . . .'. BAVH, Ibid.,
79-80)?? Lệnh cấm được tu chỉnh vào cuối 1880 như sau cho thích hợp với Hiệp ước
1874, và làm vừa ḷng phía Pháp:
"Định rơ lại lệ cấm chở trộm tiền dị dạng. [Từ nay trở
đi, tiền dị dạng, thuyền buôn nếu có chở trộm đến cửa biển, là thuyền của nước
ta, th́ chiểu luật lệ nước ta, thuyền và hàng hóa tịch thu hết, xử phạt
hết mức trưởng đem đi lưu; nếu là người nước ngoài th́ đều chiếu
theo khoản thứ 24 trong thương ước tra bắt tịch thu hết, không được đến
buôn nữa]." ?(ĐNTL, XXXIV, 355-6, NQT nhấn mạnh)
Đồng thời, Triều đ́nh có gởi thơ nhờ các nhà chức trách
Pháp, Tàu, và Anh trợ lực trong việc bài trừ vụ tiền giả mạo này, và kết quả có
đôi phần khích lệ khi vào hè 1882, vua Tự Đức:
" Cho đem đồ vật tặng tổng đốc án sát nước Anh ở Hương
Cảng. [Trước đây viện Cơ mật và Thương bạc bàn rằng tiền giả đem vào nước ta,
là do người buôn nước Thanh đúc ra ở Hương Cảng, muốn ngăn tệ ấy, trước lấp tự
nguồn, tâu xin đưa thư cho quan nước Anh xem xét bắt được thực tang xét xử trị
tội, do phái viên sang Hương Cảng báo cho biết.? Vua cho đem phẩm vật để tặng .
. .]" (ĐNTL, XXXV, 157)
Ngoài ra, không có một chỗ nào trong toàn thể bộ chính sử
nói rằng NVT có liên can ǵ, ngoài sự bị gièm pha đă kể, đến một vụ hà lạm, hay
hối lộ nào về tiền tệ, thuế má, hay thương măi nào cả, mà chỉ có sử sách của
người Pháp thực dân bịa đặt, xuyên tạc, hay bóp méo câu chuyện để bôi lọ NVT mà
thôi. Một người viết sách dựng ra câu chuyện dựa vào tin đồn thất thiệt nằm
trong khuôn khổ chiến dịch chính trị xuyên tạc của thực dân, rồi các người khác
ùa theo người đó viết như vậy, có khi viện dẫn xuất xứ, có khi không. Rồi họ
thêu dệt thêm, bóp méo, tiểu thuyết hóa, thi vị hóa, kéo dài măi măi chứng nào
mà nền sử học thực dân cón tài nguyên, phương tiện để bênh vực, phát triển đường
lối thực dân trên thế giới. (Xin xem một trường hợp xuyên tạc điển h́nh người
viết đă tŕnh bày: 'Nguyễn Văn Tường có tư thông với bà Học Phi và giết vua
Kiến Phúc không?' ở cùng chỗ trên mạng lưới này)? Măi về sau, vào 1941, cũng
trong khuôn khổ hệ thống tuyên truyền đó,? LM Delvaux, tiếp tục vu cáo NVT ăn hối
lộ như sau:
" Vào cuối 1884, Nguyễn Văn Tường cho cưỡng
bách tịch thu những đồng tiền lớn bằng đồng và thay thế bằng những đồng tiền
mới quá nhẹ đến nỗi chúng có thể lội trên mặt nước [nagent sur l'eau]. Những
nhà buôn và người khá giả nào không muốn nhận đồng tiền mới, bị hà hiếp rất dữ
và tất cả các chợ bị bỏ hoang.? Rút cục, một trong những người Hoa đă đúc tiền
đó, theo lệnh của chính Tường, bị xử tử ở chợ An Ḥa để thoa dịu ḷng phẫn nộ của
quần chúng đă đi đến chỗ nổi loạn, trong lúc mà Tường đă thâu vào túi một số
tiền ngoạn mục [alors que le Régent Tường avait réussi un superbe coup de
bourse]. " (Delvaux, 'Quelques précisions . . .'. BAVH,
Ibid., 254-5, NQT dịch và nhấn mạnh)
Tác giả không cho biết tin này xuất xứ từ đâu, mặc dầu
trong toàn bài khảo luận, vị linh mục có đưa ra nguồn tin tham khảo ở nhiều chỗ
khác.? Trong đoạn dẫn trên, tác giả có đánh chú thích số 2 [sau chỗ 'nagent
sur l'eau'? ], và giải thích rằng LM Max de Pirey đă có biểu diễn việc đồng
tiền bơi trên nước trước nhiều khán giả. Tại sao lại có một ông Cha Tây sách động
quần chúng Đai Nam? chống chính phủ của họ, mà không phải là một linh mục bản xứ??
Phải chăng v́ Triều đ́nh, theo hiệp ước, không có quyền xử tội một người Pháp
mà phải giao trả họ cho nhà chức trách Pháp?? Việc này có thể có liên quan mật
thiết đến những âm mưu ngấm ngầm của nhà cầm quyền Pháp, nhằm lũng đoạn nền tài
chánh của Việt Nam qua vấn đề tiền đồng này, như vụ xung đột Pháp-Việt, xảy ra
vào đầu thập niên 1880 sau đây, đă gợi ư:
" Dân trong hạt [Phú Yên, NQT ct.] là Lê
Văn Lợi năm trước tải lậu tiền đồng dị dạng, quan tỉnh ấy chiểu lệ tịch thu số
tiền ấy và giam xét, tên ấy vượt nhà giam trốn đến cửa biển Thị Nại ở
B́nh Định nương nhờ viên lănh sự Pháp, viên ấy cho khai liều là quê ở Gia Định;
rồi nhận là người dân tây, phải do viên lănh sự ấy xét định. Đă chuẩn tư
cho chủ súy Pháp, đợi chủ súy ấy xét định. [Bố chính sứ là Đinh] Nho Quang
không theo đợi, lại ủy phái người đến cửa Thị Nại để bắt. Lănh sự Pháp giải
thoát cho Văn Lợi, đem đánh trói người được phái đi bắt ấy; rồi tư cho quan tỉnh
B́nh Định phải trả lại số tiền đă tịch thu và phạt Nho Quang 20 đồng bạc.]"
(ĐNTL, XXXV, 45, NQT nhấn mạnh)
Không những phía Pháp che chở cho người buôn lậu, như đă
nói, mà đất Gia Định thuộc Pháp c̣n làm căn cứ cho lái buôn Khách trữ tiền giả.
Thật vậy, vào cuối 1881,
" . . . điển nông phó sứ là Nguyễn Thông dâng sớ nói:
khách buôn nước Thanh đem tiền đồng kiểu lạ đến chứa ở phố Gia Định, mà dân
tỉnh B́nh Thuận, Khánh Ḥa thông thương với nhau, những người buôn gian giảo mua
tiền ấy chở về đổi lấy tiền kẽm, bạc đồng, sự tệ hại rất nhiều. Xin cho tiền ấy
cứ 2 đồng ăn 1 đồng tiền của ta, khiến cho người buôn bán không c̣n lợi được. [
] Vua không cho. . . ." (ĐNTL, XXXV, 47, NQT nhấn
mạnh)
Để làm lũng đoạn nền tiền tệ của Việt Nam, nhà chức trách
Pháp cũng không ngần ngại dùng nhiều thủ đoạn khác. Họ đă vi phạm chủ quyền của
Triều đ́nh bằng cách cấp giấy phép cho người Việt mang tiền do quân Pháp chiếm
đoạt trong ngân khố nhà nước khi Henri Rivière chiếm thành Hà Nội, đem đi đổi
ra bạc đồng của Pháp (piastres).? Vào tháng 5, 1882 Nguyễn Thị Tiết đáp tàu 'Le
Saigon ' từ Hải Pḥng ghé vào cảng Thị Nại (Qui Nhơn) để đổi 43 bao tiền đồng
mà cả 2 sở thương chánh Việt và Pháp cùng đếm cả thảy là 129 quan. Thị Tiết
khai rằng tiền này do viên chức Pháp giao để vào Thị Nại đổi lấy bạc đồng Pháp
(piastres) cho họ.? Lănh sự và Chánh sở thương chánh Pháp ở Thị Nại nói rằng đó
không phải là tiền giả mà đúng là tiền của chính phủ Việt Nam, và Thị Viết có
giấy phép (của Chánh sở Thương Chánh Pháp ở Ninh Hải cấp theo đề nghị của vị chỉ
huy hải quân Pháp), nên đ̣i và được bên Việt Nam thuận giao hoàn lại số tiền để
đổi. Kết quả cuộc điều tra của nhà chức trách Việt ở Hà Nội xác nhận ư kiến của
thương chánh Việt ở Thị Nại là số tiền này lấy từ kho tỉnh Hà Nội, và cho biết
thêm là một viên thông ngôn Việt ở Hải Pḥng đă xin với các quan Pháp cho Thị
Viết giấy phép chuyên chở tiền đó. Nhà chức trách Pháp ở Hà Nội công nhận đă có
lấy tiền ở kho tỉnh để trả công thợ, nhưng nói không có đưa cho Thị Viết để chở
đi đổi. Nhân vụ này, quan Thương Bạc cho phía Pháp hay rằng nhân khi thành Hà Nội
bị chiếm, kho bạc mất trên 10.000 quan tiền đồng mà Pháp chỉ trả có 2.700 quan,
và số tiền Thị Viết mang đi được xác nhận là lấy từ kho mà ra, nên yêu cầu phía
Pháp giải quyết trả lại cho Việt Nam cho phải lẽ.? Mặc dầu Rheinart tin rằng
viên thông ngôn có tội, và yêu cầu điều tra,? chính ông ta đề nghị phía Pháp lơ
không trả lời. (CAOM, GGI, Etat Major, Cabinet Militaire, 1882, Archives
historiques, số 21, 17-11-1882, số 22, 16-12-1882, và 1883, số 9, 2-2-1883)
Ngoài ra, như đă nói, khi dụ cấm nhập khẩu tiền đồng đ̣i xử
nặng tất cả các kẻ vi phạm, th́ Pháp gởi tối hậu thư cho Triều đ́nh hăm dọa
phong tỏa các hải cảng, nếu trừng phạt đó được áp dụng đối với người Âu. Năm
1885,? trong khuôn khổ chiến dịch đánh phá Triều đ́nh Huế của 'nhóm Hà Nội ',
Tướng Brière de l'Isle phúc tŕnh với Bộ Trưởng Chiến Tranh rằng Triều đ́nh đă
tự ư cho lệnh nhập cảng tiền đồng và ấn định hối xuất với tiền kẽm, không xin
phép trước của Pháp, và lặp lại việc vu cáo NVT trước kia đă ăn hối lộ người
Tàu để cho nhập cảng tiền giả. (Thơ ngày 21-5-1885, AMAE [Văn khố bộ Ngoại giao
Pháp], Carton 47) Như đă kể trên, vua Tự Đức đă thân hành điều tra vụ này, và
không những đă minh oan cho NVT là đă bị gièm pha, mà c̣n nhân đó khen ngợi
công lao của ông trong việc tăng gia tài nguyên thuế khóa của nhà nước để tài
trợ cho nhu cầu quân sự.?
Như vậy, từ những hành vi đă kể trên của nhà chức trách
Pháp? mà suy diễn ra rằng họ đă âm mưu phá hoại nền tiền tệ của Việt Nam có ǵ
quá đáng hay không?? Rồi đồng thời hô hoán lên là NVT ăn hối lộ để cho nhập khẩu
tiền đồng!
Một điều đáng lưu ư nữa là vào thời điểm cuối năm 1884, lúc
mà LM Delvaux nói việc hối lộ xảy ra, th́ ông Phạm Thận Duật đă làm thượng thư
bộ Hộ phụ trách vấn đề tiền tệ này, và NVT đă đổi qua bộ Lại? từ đầu năm 1884 rồi.
Mặt khác, vào thời đó, có 2 sự kiện ghi trong chính sử liên quan đến vấn đề do
LM Delvaux đề cập ở đây. Nếu tác giả dựa vào đó mà suy diễn ra việc NVT ăn hối
lộ của thương gia Tàu, th́ quả dụng tâm xuyên tạc của tác giả quá trắng trợn.?
Việc thứ nhứt chính sử ghi lại là:
"Người lái buôn nhà Thanh là Lư Thành Long chở ngầm tiền
đồng kiểu khác [thuê tàu thủy Địa-lỵ-a chở 20 bao, bao chứa vào trong thùng]
đưa vào vùng biển An Vĩnh Quảng Ngăi, việc ấy phát ra kết án phạt trượng và
phát lưu. Bộ Hộ đổi xin trảm quyết. Phụ chính phúc duyệt lại xin y. [Vua, NQT
ct.] Chuẩn cho chính pháp ngay; thông lục cho các địa phương có nơi nào như thế,
cung tuân làm một lượt. Rồi th́ phố Gia Hội, phố Đô Hạ có hiệu buôn của bọn La
Đậu, Phan Vu Hán và Phù Định Tam là người buôn nhà Thanh dùng tiền đồng kiểu
khác, ngầm đem mua bán với nhau, cũng kết án chém ngay [La Đậu, Phan Vu
Hán], trảm giam hậu [Phù Định Tam] có sai bậc." (ĐNTL,
XXXVI, 179-180, NQT nhấn mạnh)
Chuyện thứ hai do chính sử ghi nhận cũng xảy ra tiếp theo vụ
trước và vào thời điểm đó là:
" Định lệ tiền đồng kiểu lạ một đồng ăn bốn đồng tiền
kẽm và vàng bạc tăng lên giá.? Khi ấy các tỉnh Thừa Thiên, Phú An, B́nh Định,
Quảng Trị, có số tiền đồng kiểu khác, 2, 3 năm nay? lưu bá số nhiều, đă sai phủ
Thừa Thiên quyền trích tiền đồng ở kho hơn 2.000 quan, yết cho quân dân đem đồng
tiền lạ kiểu đổi cấp tiêu dùng.? Duy của chung khó chu, cho nên chuẩn cho đ́nh
nghị, giảm bớt, nên trọng cấm để cứu lấy tệ; bèn định từ nay đi, phàm đồng tiền
của nước ta trừ ra 2 hạng nặng 9 phân, vẫn ăn 6 đồng như cũ, c̣n các hạng tiền
đồng 6, 7 phân trở xuống, cùng thứ tiền kiểu lạ mới cũ các hạng, mỗi đồng đều
giảm ăn 4 đồng tiền kẽm. Phàm chợ búa mua bán đều xét kỹ những tự dạng ở vành
quách đồng tiền cho minh bạch, cho được tiêu dùng. Nếu có sứt mẻ, oeo vậy, phải
báo quan xét trị.? C̣n bọn buôn gian chở ngầm và đem đồng tiền của nước ta rút
ra ngoài, không kể người ta hay người Thanh, tang số nhiều hay ít, tức th́ chém
ngay, như án của Lư Thành Long gần đây mới biết.? Vả lại giá chung vàng bạc của
nước ta chưa có chuẩn định, đến nỗi tiền đắt mà vàng bạc rẻ. Đến đây nghị chuẩn
cho giá vàng, cứ một lạng vàng đủ 10 tuổi giá vàng 300 quan, 8, 9 tuổi trở xuống
th́ giá giảm dần xuống mỗi lạng sụt xuống 15 quan, nhà chung hay nhà riêng cũng
đều chiếu theo gíá ấy cấp mua khấu nộp, hoặc lâm thời giá chợ có cao hơn lên,
th́ mua bán cũng tùy theo giá chợ mà tiêu dùng, nhưng không được giảm rẻ hơn
giá nhà nước đă định. Nếu ai trái ấy, th́ dùng luật vi chế mà xử tội, lại phạt
thêm 100 lạng bạc, đều thông lục yết sức thi hành. [Khi ấy lệnh định giá vàng bạc
sức xuống, bọn vô lại và hiểu sự ở chợ phố phần nhiều cứ đi nḥm những người
đ̣i ăn của đút hay cáo phát quan lại, lại nhân đó sinh ra rối việc, chợ búa v́
đó mà không được yên, rồi dân gian mua bán, sau cũng tùy thời, thuận t́nh như cũ,
lệnh ấy trọn không thi hành được." (Ibid., 183-4)
?
Tóm lại, vấn đề tiền tệ là một ung nhọt trầm kha cho Việt
Nam suốt trong giai đoạn đó, bắt đầu từ lúc mở các hải cảng cho ngoại quốc buôn
bán theo Hiệp ước Thương măi 1874, và Triều đ́nh Việt Nam chưa t́m được cách giải
quyết thích đáng, như TS Nguyẽn Thế Anh đă nói ở trên. Về sau, nhà chức trách
Pháp cũng phải tiếp tục thí nghiệm một số giải pháp linh động và uyển chuyển,
không khác ǵ Triều đ́nh Việt Nam. Do Nghị định ngày 6-9-1886, Toàn quyền Paul
Bert đă cho phép nhập cảng tiền đồng và tiền kẽm với điều kiện phải đóng thuế
20%? trên số tiền nhập khẩu. Rồi chỉ ít lâu sau, lại ra Nghị định ngày
16-10-1886 cấm nhập cảng các loại tiền này. Vài năm sau, Thống sứ Bắc Kỳ Brière
ra Nghị định ngày 26-1-1890 cho phép lưu hành tiền đồng của Tàu trong tỉnh Lạng
Sơn, với 1 đồng tiền Tàu ăn 3 đồng tiền Việt Nam. Một Nghị định tiếp theo của
Thống Sứ Bắc Kỳ Bonnal, kư ngày 3-7-1890 cho phép tiền đồng của Trung quốc đựơc
lưu hành như vậy ở tỉnh Hải Ninh.? Bài này không có tham vọng đi sâu vào vấn đề
tiền tệ phức tạp này. Dù sao, từ đó mà các tác giả Pháp vu khống cho NVT ăn hối
lộ của người gian thương Khách để cho phép họ nhập cảng lậu, mà không đưa ra một
bằng chứng ǵ cụ thể cả, th́ quả là họ làm nhiệm vụ một nhà tuyên truyền chớ
không phải là một nhà khảo cứu viết sử.? Việc LM Delvaux tố cáo NVT một cách vô
bằng và dễ dàng như vậy không đáng lấy làm lạ, v́ chính ngài đă không do dự viết
trong 3 bài khác nhau, rằng NVT? giết vua Kiến Phúc bằng 3 cách. Một bài th́
nói NVT bóp cổ vua chết; một bài th́ nói NVT đầu độc vua chết sau khi tư thông
với mẹ nuôi của vua và bị vua hăm giết ba họ; và một bài th́ nói NVT giết vua
v́ lư do chính trị để thủ tiêu Hiệp ước Bảo hộ được kư dưới triều của vua. Hơn
nữa, bài khảo luận trong đó chứa đựng tin NVT ăn hối lộ trong vụ tiền đồng này,
có thể được xem như là một sưu tập, dài non 100 trang, của một số lớn các sự bịa
đặt, xuyên tạc, bóp méo của cả giới thực dân về giai đoạn sử Việt Nam thời thất
thủ kinh thành Huế.? Đó quả thật là khuôn mẫu điển h́nh của một bài báo xuyên tạc,
mà nhan đề nên đổi lại là 'Quelques imprécisions sur une période
troublée de l'histoire d' Annam'? thay v́ 'Quelques précisions .
. .'. BAVH, sổ 3, 1941, 216-314, sẽ bàn thêm nhiều trong dịp khác).
7. Nguyễn Văn Tường ăn hối lộ để cho Tàu độc quyền
chuyên chở gạo?
Cái nguy hại hơn nữa là sử gia ta về sau này vẫn tiếp tục coi các tài liệu tuyên truyền đó là sử liệu xác thực, không cần phải phối kiểm, gạn lọc ǵ hết.? Mới đây, một sử gia tiến sĩ, nhân viết về NVT, đă kể thêm? một chuyện mới nữa, là NVT ăn tiền đút lót để cho người Tàu độc quyền chuyên chở gạo.? Sau khi mạt sát Tôn Thất Thuyết và NVT đă chuyên quyền và tranh chấp với nhau, gồm cả việc giết vua Hiệp Ḥa, v́ vua đă không chịu trả 300 lượng vàng như đă hứa để được lên ngôi, tác giả viết tiếp:
"Nguyễn Văn Tường th́ sau khi liên kết với người Tàu,
trong lúc ông làm thượng thư bộ tài chánh, để chiếm độc quyền chuyên chở gạo
cho nhà nước, trong những điều kiện rất tốn kém cho quốc gia và rất có lợi cho
bản thân ông ta, giờ đây lại nhận hối lộ cũng của những người Tàu đó để cho
họ nhập khẩu tiền giả." (Nguyễn Xuân Thọ, Bước mở đầu
của sự thiết lập hệ thống thuộc địa Pháp ở Việt Nam [1858-1897]. Tác giả xuất
bản, 1995, 344, NQT nhấn mạnh; xem thêm t. 282-3 về NVT và Chiêu Thương Cuộc)
V́ tác giả không cho biết xuất xứ nguồn tin này, và cũng
không cho thêm một chi tiết ǵ cụ thể hơn ngoài một sự khẳng định khống, tổng
quát và độc đoán, như vậy, ta có thể suy đoán là tác giả đă đọc các tin tức này
đây đó trong văn khố hay sách vở của người Pháp viết mà không cần phối kiểm với
các nguồn tin khác, nhứt là về phía Việt Nam mà tác giả rất ít dùng, v́ cho là
đă bị De Courcy đốt gần hết cả rồi trong biến cố chiếm kinh đô Huế. ( Op.
cit., xem trang thứ nh́ [không đề số] của phần dẫn nhập) Vậy sau đây là
nguyên ủy việc độc quyền chuyên chở gạo của người Trung Hoa, bắt đầu từ mùa
xuân năm 1881, theo chính sử nhà Nguyễn:
" Quan cục Chiêu thương nước Thanh là Đường
Đ́nh Canh đến kinh, tâu làm giúp việc vận tải. Vua chuẩn cho ban yến ở công
đường bộ Lễ và khoản tặng đồ vật. (Nước Thanh năm trước v́ phương tiện vận tải
hiếm, lại cho là người đi buôn vận tải hàng hóa, lợi về thuyền của người tây.
Bèn đặt ra cục Chiêu thương, bỏ bạc công ra 100 vạn đồng và cho quan dân xuất
tiền góp vốn đóng tàu thủy để chở lương công, và đáp hàng hóa tư nhân đó để diễn
tập đường biển. Hàng năm tính lăi, chiếu số tiền gốc chia tiền lăi đều nhau.? Tuy
nói rơ là làm việc tải gạo công, thực ra là ngầm chia lợi quyền của người tây.?
Đến nay, thuyền ở cục ấy ngày càng nhiều, tải việc công đă thừa, cho nên
chia đi các nước tải tư lấy lợi.? Đ́nh Canh người tỉnh Quảng đông, là quan
tam phẩm, dự làm việc ở cục ấy, lần này được khâm sai thự lư thông thương đại
thần là Lư Hồng Chương [hiện là tổng đốc Trực Lệ, đóng ở Thiên Tân]
phái ủy đi, và mang thư đưa đến cửa tổng đốc Lưỡng Quảng là Trương Thụ Thanh từ
Hương Cảng đến Hải Dương, đáp thuyền buôn đi suốt đến cửa Thuận An. Vua sai bọn
Nguyễn Văn Thúy, Trần Thúc Nhận đón tiếp.? Đ́nh Canh nói rơ cục Chiêu Thương để
tải giúp và tỏ bày cái ư muốn cùng nước ta cùng mưu giàu mạnh.? Vua sai quan
viện Cơ mật và Thương bạc cùng bàn định chương tŕnh, [đại khái mỗi năm
vận tải 42 vạn, tháng giêng bắt đầu tải, đến tháng 7 th́ xong. Từ Hải pḥng đến
Thuận An, mỗi 100 phương giá cước là 140 quan. Thiếu hay mất đều phải đền.??
Nhưng ở Hải pḥng và cửa Thuận, cục ấy đều đặt kho phái người ở đấy làm việc]? . .
." ) (ĐNTL, XXXV, 20-1, NQT nhấn mạnh)
Vài tháng sau có nghị định ấn định thủ tục chi tiết chặt chẽ
để áp dụng trong công tác tiếp tế gạo này, đề cử viên chức tiếp nhận gạo, xây
thêm kho chứa, qui định các chế tài khi có chậm trễ, hay mất mát, để Chiêu
Thương cục bắt đầu công tác vào đầu năm tới, 1882. (Ibid., 54-5)? V́ nạn
giặc biển hoành hành, cơ quan hàng hải này, với thủy thủ? trang bị khí giới đầy
đủ, đă có thể bảo đảm việc tiếp tế gạo cho miền thủ đô một cách an toàn hơn.
Trong thực tế, cục này? c̣n là một đường giây liên lạc ngầm? giữa hai chính phủ
Trung Hoa và Việt Nam trong công cuộc chống Pháp. Nó cũng là một cơ quan t́nh
báo của Triều đ́nh Trung quốc để theo dơi hành động của Pháp ở vùng thủ đô Việt.
(Fourniau, Vietnam, op. cit., 299-230)? Đại diện Pháp tại Huế Rheinart
biết khá rơ về Công ty thương măi này của Tàu, và kể chuyện rằng người đại diện
của Công Ty, có văn pḥng ở Thuận An đă t́m cách gặp y 2, 3 lần để trao đổi
quan điểm về vấn đề tranh chấp Pháp - Hoa ở Bắc Kỳ. Nhân dịp này, Rheinart ghi
trong sổ tay ngày 9-10-1882 rằng, qua Chiêu Thương Cuộc, chắc chắn nhà chức
trách Trung quốc:
" đeo đuổi một mục đích song hành:? dành một khu vực
trung lập đại loại, dùng để che phủ khu biên giới, nhưng nhứt là để loại nền
thương măi Âu châu ra khỏi khu phụ cận Vân Nam, hầu giữ sự độc quyền thương măi
cho Công ty này, và về một mặt khác, nắm lấy các hầm mỏ mà chúng ta có vẻ đang
sẵn sàng muốn khai thác . . ."? ('M. Rheinart.. .' BAVH, Ibid.,
122)
Ngoài ra, Chiêu Thương Cục cũng có thể là một văn pḥng liên
lạc thường trực trá h́nh, và thường xuyên cung cấp tin tức chính trị, báo chí,
tái liệu từ Hồng Kông về cho Triều đ́nh. Vào khoản đầu năm 1882,
" . . . Đ́nh Canh đến phủ Hải Ninh, bèn đáp thuyền về
kinh. . . . [ ] Đinh Canh đưa một bức thư của tổng đốc Quảng Đông giao cho quan
Thương bạc tiến tŕnh, [thư ấy đại khái nói: việc vận tải lương bắt đầu làm trước,
nên cho đạo viên ấy đi đến kinh lư, và có việc quan yếu phải bàn th́ cho đạo
viên ấy tŕnh bày tại trước mặt], nhân thể xin vào yết kiến vua. [ ] Vua cho
là quan nước Thanh vào yết kiến, sợ sinh ngờ. Bèn cho Nguyễn Văn Tường bàn kín
với Đ́nh Canh. [ ] Đ́nh Canh nói: tháng 10 năm nay, khâm sai nước Thanh
đóng ở nước Anh là Tăng Kỷ Trạch báo tin rằng: nghị viện nước Pháp bàn kín,
Bắc Kỳ nước ta đất cát màu mỡ, núi sông lại có nhiều mỏ vàng, bạc, đồng, sắt,
than đá, xét ra t́nh thể, chỉ giở bàn tay là xong. Lănh sự nước Pháp là Thoát
Lăng lại đă xin đem 1, 2 ngh́n quân đánh lấy Bắc Kỳ.? Nghị viện nước Pháp đă
chuẩn y.? Chẳng bao lâu tất đem quân nước ấy cùng các đạo quân ở Tây Cống
khẩn cấp cùng phái đi.? C̣n nói là đuổi Lưu Vĩnh Phúc chỉ là nói thác ra mà
thôi.? Vua nước Thanh giao cho các nha môn quân cơ bàn cho thỏa đáng, cho
nên tổng đốc tỉnh ấy phái đạo viên ấy báo tin cho nước ta, phải mưu tính ngay để
mong giữ được. [ ] Vua cho là thư của tổng đốc ấy hồn nhiên, ta cũng không nên
lộ. Sai Văn Tường mật dặn Đ́nh Canh 3 việc: 1.? . . . cho nước ta đặt
quan . . . ở kinh đô nước Thanh, nếu có việc ǵ [Pháp áp
bức, NQT ct.] được tố cáo với tổng lư nha môn. [ ] 2. . . . cho nước ta đặt
1 lảnh sự ở đăy [Quảng Đông] để . . . thông báo tin tức, nhân cùng giao du với
các nước để thông hiểu t́nh ư. [ ]? 3. [Giúp, NQT ct.] nước ta . . .
phái người đi khắp các nước . . . xem xét và học . . . Đến khi Đ́nh Canh về, vua
sai viết thư trả lời tổng đốc Quảng Đông . . . và cho thự lư thông thương khâm
sai đại thần Lư Hồng Chương. . ." (ĐNTL, Ibid., 89-91,
NQT nhấn mạnh)
Về cuộc tiếp xúc này, Rheinart đă kể trong một bức thơ gởi Henri Rivière rằng:
"Chính ông Thượng thư bộ Hộ [NVT], kẻ thù quyết liệt
nhất của chúng ta, đă thương thuyết với họ; để tránh dùng kẻ trung gian, các
ngườI đối thoại dùng lối bút đàm bằng chữ nho.? Có tin là người ta đă yêu cầu
những sự viện trợ tích cực chống lại chúng ta, để tống khứ chúng ta ra khỏi Hà
Nội và Ninh Hải, nhưng h́nh như người ta chỉ nhận được những câu trả lời mơ hồ
mà thôi. . ." (CAOM, GGI, Etat Major, Cabinet Militaire, Archives
historiques, 1883, số 9, 2-2-1885)
Quả nhiên, một, hai thàng sau, vào tháng 4, Đại Tá Henri
Riviềre đem tàu và quân đội ra Bắc xâm chiếm Hà Nội, Ḥn Gay, và Nam Định, lấy
cớ là để đề pḥng giặc Cờ Đen của họ Lưu. Mật vụ Pháp đă nghi ngờ và theo dơi
các cuộc tiếp xúc bán chính thức này, cũng như vai tṛ trung gian của cục Chiêu
Thương với tên Anh ngữ là 'China Merchant Steamship Navigation Cy' , mà
họ cho là một phần lớn thuộc quyền sở hữu của Lư Hồng Chương, Tổng lư Nha môn của
Hoàng Đế Trung Quốc. (Fourniau, Vietnam, op. cit., 299-300).
Silvestre, phụ tá chính trị và dân sự vụ của tướng tổng chỉ huy ở Hà NộI, đă
đánh giá vai tṛ của Chiêu Thương Cuộc như sau:
" . . . chính là qua sự trung gian của công ty
này mà Tường đă thỉnh cầu sự viện trợ của Trung quốc sau khi thành Hà Nội bị
chiếm? . . . nhân viên công ty này, khi đến Huế, làm ra vẻ như là đại
sứ, và đóng góp không ít vào việc phao đồn tin nước Tàu sẽ can thiệp chống lại
chúng ta. Dù sao, Phạm-Thận-Duật, thượng thư bộ H́nh, đă từng đi Quảng Đông
trên một chiếc tàu của công ty này, . . . và hơn nữa, có lúc sáu chiếc tàu của
công ty đă cả gan xuất hiện trong lănh hải Bắc Kỳ, với ư đồ làm cho dân chúng
tin tưởng rằng nước Tàu đă quyết tâm đóng một vai tṛ tích cực trong cuộc chiến,
và, v́ vậy, dân chúng không nên trễ năi trong việc nổi dậy đồng loạt."
(Silvestre, Politique francaise dans l'Indochine Annam. Extraits des
Annales de l'Ecole des sciences politiques [du 15 juillet 1895 au 15 janvier
1898] Phần VIII, t. 164, NQT nhấn mạnh)
Biết mà không ngăn cản được, phe thực dân t́m cách bóp méo
các liên lạc ngoại giao phi chính thức giữa NVT với cục này thành một sự ăn hối
lộ để cho độc quyền chuyên chở gạo, mà không đưa ra được một bằng chứng ǵ cụ
thể được cả, ngoài sự phao dựng vu khống ra mà thôi.? Mặc dù vậy, chiến dịch
tuyên truyền của nền sử học thực dân về dài vẫn c̣n hiệu nghiệm một cách ghê gớm.
Mới đây, năm 2002, một sử gia Pháp khảo cứu đúng qui tắc, vô tư, và khách quan
cũng không gạn lọc hết được những tin tức xuyên tạc đó. Ông viết [và chỗ này,
trái với thông lệ trong sách, ông không nói dựa vào nguồn tin nào] rằng NVT khi
làm thượng thư bộ Hộ "đă bị chỉ trích dữ dội, nhứt là về việc ông cho
đúc tiền đồng quá nhẹ đến nỗi, theo lời thiên hạ đồn, nó có thể nổi trên mặt nước."
(Fourniau, Vietnam, op. cit.., 279) và "h́nh như là ông ta không
được dân chúng thương mến chút nào, v́ người ta tố giác những sự hà lạm của ông
lúc làm thượng thơ bộ Hộ." (op. cit., 369)
Nhân vị phủ doăn Thừa Thiên, mà NVT thay thế, bị cách chức
v́ bị dân kiện về tội hà lạm, sử sách thực dân lại cố t́nh gán tội ấy cho NVT để
hạ uy tín của một vị quan ái quốc chống Pháp. Bàn về việc NVT xây cất thành Tân
Sở làm kinh đô kháng chiến cho nhà Nguyễn, sử thực dân cho rằng NVT làm việc đó
chỉ để loại vua Hàm Nghi và Tôn Thất Thuyết rồi đưa con ḿnh lên ngôi. Muốn loại
NVT ra khỏi chính quyền, phe thực dân đă vu cáo ông đă không thi hành hiệp ước
đă kư, lấn quyền vua, bưng bít không cho vua gặp sứ Pháp.? Muốn dành độc quyền
khai thác hầm mỏ, người thực dân vu cáo NVT ăn hối lộ của nhà buôn Tàu để cho họ
lănh trưng mỏ than. Người thực dân vừa một mặt, lũng đoạn nền tiền tệ Việt Nam
bằng cách che chở, khuyến khích việc buôn lậu tiền giả, xấu, một mặt vu cáo NVT
ăn hối lộ để cho nhập khẩu, và đúc loại tiền? đó.? Hai chính quyền Trung Quốc
và Đại Nam dùng Chiêu Thương Cuộc để bảo đảm việc tiếp tế gạo cho miền
thủ đô, và tiện liên lạc với nhau, th́ phe thực dân rao ra rằng NVT ăn của lót
để cho hăng buôn này độc quyền chuyên chở gạo.? Những tin tức xuyên tạc, do sử
sách thực dân tung ra để tuyên truyền, được sử gia về sau chấp nhận như là
chính xác không cần gạn lọc, phối kiểm, làm sai lạc, đảo ngược cả lịch sử Việt
Nam thời này.? Cái nguy hại to lớn nhất là sử thực dân đă làm cho ba, bốn thế hệ
người Việt Nam mất niềm kiêu hănh đối với quá khứ của dân tộc, và khinh miệt tiền
nhân của ḿnh.
Trong lúc sử sách thực dân nắm độc quyền dư luận trong gần
một thế kỷ, th́ bộ sử quan trọng bậc nhất của Việt Nam, là bộ Đại Nam Thực Lục,
chính sử của Triều Nguyễn, măi cho đến gần đây, sau 1978, mới được bắt đầu được
phổ biến bằng chữ quốc ngữ la tinh hóa.? Mặc dầu được soạn dưới thời Pháp thuộc
và không khỏi bị méo mó bởi áp lực chính trị, và lẽ dĩ nhiên không thể có thiện
cảm với hai ông Tường và Thuyết, bộ sử vẫn phần nào giữ được tính cách trung thực,
nhờ ở truyền thống viết sử của Đông phương, và cách viết theo lối biên niên, nhật
kư và nhấn mạnh vào sự kiện. Bộ sử không hề tố cáo NVT ở một chỗ nào về những
việc mà sử thực dân đă nói ở trên. Nhờ bộ sử, mọi vu cáo của phe thực dân đối với
NVT đă được đính chính. Nhân đọc bộ sử, người viết không khỏi ngạc nhiên và
khâm phục trước sự liêm chính và thành hiệu của nền hành chánh Khổng Mạnh của
Việt Nam trước thời Pháp thuộc; và xin khẳng định rằng về nhiều phương diện, nó
hơn hẳn và hơn nhiều, nền hành chánh Bảo hộ và Nam Triều dưới thời Pháp thuộc,
và ngay cả các nền hành chánh về sau. Nó cũng không thua kém các nền hành chánh
Âu Mỹ một chút nào về phương diện liêm khiết và thành hiệu.? Thật vậy, nền hành
chánh Khổng Mạnh, được h́nh thành do sự tích lũy của những kinh nghiệm? thành
công hay thất bại của quá khứ, bao gồm? một hệ thống chế tài tuyệt hăo để thúc
đẩy thành phần nhân sự thi hành nhiệm vụ được giao phó.? Về phương diện chế tài
tích cực, một định chế tưởng thưởng dựa thuần vào thành quả đạt được do tài
năng và đức độ, khuyến khích mọi người cố gắng vượt bực để giải quyết các vấn đề?
khó khăn và phức tạp của quốc gia.? Mọi sự thăng quan tiến chức đều dựa vào
thành tích, công trạng đă được chứng minh rơ rệt. Về phương diện chế tài? tiêu
cực, việc ngăn ngừa và trừng trị tội phạm được giao cho một hệ thống tư pháp
hoàn bị, trên đầu có 3 cơ quan? là Đô Sát Viện, Đại Lư Tự, và bộ H́nh, họp lại
thành Tam Pháp. Nếu? có tội phạm xảy ra, mà viên chức các cơ quan này không
truy tố th́ họ cũng bị tội, hoặc biết mà che giấu, hoặc không biết v́ khiếm
khuyết trong sự thi hành nhiệm vụ, đều bị tội. Ngoài ra,? viên chức các cấp đều
có bổn phận tố cáo mọi tội phạm xảy ra do cấp dưới, ngang, hoặc trên ḿnh phạm
phải. Nếu biết mà không ngăn ngừa hay tố cáo là bị tội. Cáo gian để ám hại người
khác cũng bị tội. Nếu vua phạm tội, các quan bất kỳ lớn nhỏ, đều có quyền và bổn
phận tố cáo. Nếu biết mà không làm, các quan cũng bị tội. Dân cũng có quyền khiếu
nại tố cáo quan lại thẳng lên vua, bằng cách đánh trống đặt trước hoàng thành.
Như vậy mọi người được khuyến khích và kiểm soát lẫn nhau, để cư xử theo khuôn
khổ đạo đức chinh trị đă định.?? Đó không phải là câu chuyện chỉ có trong lư
thuyết, mà đă xảy ra thông thường trong nền hành chánh thời đó. Sự hay dở của một
chế độ như vậy tùy thuộc phần lớn vào vai tṛ gương mẩu của chủ thể nắm quyền hạn
và bổn phận tối thượng, tức là vị vua. Một khi vua hành xử đúng đắn vai tṛ của
ḿnh, tự nguyện ghép ḿnh vào kỷ luật đạo đức, và chấp nhận sự phê b́nh, chỉ
trích của quan lại để sửa sai, th́ sự tham nhũng, hối lộ, hà lạm của các quan lại
khó ḷng mà không bị đưa ra ánh sáng và trừng phạt được.
Vua Tự Đức đă từng bị các quan công khai chỉ trích rất nhiều
lần, như chính sử đă ghi. Như việc vua đi săn bắn nhiều, chẳng hạn, các quan
như Trần Tiễn Thành,NVT, Hoàng Kế Viêm thường can ngăn, và vua đă luôn luôn
công nhận lỗi của ḿnh và giải thích lư do là 'bị bệnh uất không vui đă lâu,
chỉ có cách tiêu khiển như thế mới làm được việc'. (ĐNTL, XXXII,
25-6, e. g., và ĐNTL, passim ) Trong một bản sớ năm 1868, ông Thân Văn
Nhiếp, Tuần vũ hộ lư Tổng Đốc B́nh Phú đă thẳng thắn trách vua Tự Đức rằng:
" . . . sự yên, nguy, c̣n, mất khác nhau chỉ ở chỗ vua
một ḷng kính cẩn hay là phóng túng mà thôi, kính thấy sự thế ngày nay là lúc
thế nào? Đất cũ bị mất, giặc phương bắc tràn lan; lụt, hạn, nạn băo, cáo cấp khắp
nơi; của hết, sức kiệt, dân không được nhờ để sống, ḷng người ở nơi gần kinh kỳ
náo động, các nơi làm loạn, cái thế yên nguy thực không chỉ trăm mối lo mà
thôi, thế mà gần đây việc xây dựng, sửa sang liên tiếp, xa xỉ bừa băi không ngớt,
làm Vạn niên cơ, so với lăng Thiên thu chẳng những gấp 10 lần, này như ngói
nung già mua ở Hạ Châu, giày tṛ chơi mua ở nước Thanh. Sa tanh, tủ rượu, hàng
năm phái đi mua nhiều, đàn tây, tranh tây, hàng năm có đơn mua hàng; lại c̣n đi
chơi thường đem cung nữ đi chèo thuyền, đó là những việc từ trước chưa từng có,
mà khoảng 4, 5 năm nay thấy luôn. Lại nay lầu ở trong cung vừa mới xong, lầu ở
băi sông tiếp tục xây dựng; đương lúc hạn hán gạo đắt này tốn phí chẳng ít, xưa
vua Văn đế nhà Hán tiếc 100 lạng vàng không làm đài [Thừa] lộ, nói rằng: 'Ta được
hưởng cung thất của tiên đế, thường sợ xấu hổ, làm đài làm ǵ?' Hoàng thượng
ngày thường muốn mong được như vua Văn đế, thế mà việc làm ngày nay lại rất
trái ngược: lấy nhọc khổ người làm thích, lấy làm việc tốn tiền làm vui, cốt
hơn phép trước mà khoe đẹp về sau, muốn chơi xem nhiều như thế để hưởng hết tuổi
trời, chớ bảo là có tổn thương, tai hại ǵ đâu mà không biết ḷng ấy đă hóa ra
là phiền họa dao động, ḷng người ta oán, đường sá xôn xao, hầu không thể cứu
được, tôi sợ ḷng người tan ră, đến lúc đó dù có gác cao, lầu đẹp, c̣n th́ giờ
đâu mà du ngoạn được. Hoàng thượng có nước mà chẳng biết tiếc, tôi đâu dám tiếc
chết, tôi đă nhiều lần tâu nói, chưa được sửa đổi, nay lại xúc phạm những điều
kiêng kỵ, xin chịu tội chết với ở quan bộ H́nh, để xứng đáng với cái tội không
biết đem ḷng thành làm cảm động [vua]." (ĐNTL, XXXI,
244-5)
Vua Tự Đức đă trả lời ông Thân Văn Nhiếp như sau:
" Những điều ngươi thiết trách, đều là lỗi của ta, nhưng có cái ngươi chưa hiểu, c̣n câu nệ ở dấu trước, th́ người làm vua nhất thiết đều phải câu thúc, không được chơi, thưởng chút nào, cử động làm ǵ là chuốc lấy tội lỗi. Ta nay bận, bệnh nhiều, đă không ḷng sức, không dám viện dẫn xa để phân trần, cũng không dám nói ǵ, chỉ một ḷng uất khổ quá lắm mà thôi, chỉ mong ở trên là thần minh, dưới là người xét mà tha thứ cho, nếu bó buộc phiền toái quá th́ thân này không chịu nổi, c̣n sức đâu mà có thể cùng nhau làm việc, đậy nắp quan tài th́ tâm tích người hay người dở tự khắc định được, đâu đợi phải nói, nhưng kẻ làm tôi thường cần phải nói, để vua nghe biết điều lỗi mới phải, riêng ḷng ta tự có nắm vững, không dám sai trái, chỉ có quỉ thần biết thôi, sự học ngày thường để làm ǵ, hầu dối ai?" (Ibid., 245-6)
Không những không giận hờn, vua Tự Đức lại càng kính trọng
và vị nể ông Thân Văn Nhiếp hơn.? Ba năm sau, 1871 ông Nhiếp, lúc đó đă? được
thăng thụ chức Tổng đốc B́nh? Phú, bị một viên chức dưới quyền ở địa phương là
ông Trần Văn Điển, Thương biện hải pḥng ở B́nh Định, tâu lên đàn hặc về 11 'khoản
làm không hợp', bao gồm việc làm 'không công bằng', 'không đúng
phép', 'hà khắc quấy nhiễu ', và 'che chở tư vị '.? Bộ Lại
ngâm việc cả hơn một tháng không tŕnh lên.? Đến khi Tổng đốc Nhiếp về tâu xin
vào hầu vua để biện bạch, th́ bộ Lại mới tâu lên, và quan khoa đạo mới hặc tội.?
Bộ H́nh th́? xin cách chức ông Nhiếp để đợi xét, nhưng Vua không cho và sai Thượng
thư bộ Công là Nguyễn Bỉnh cùng với quan khoa đạo vào B́nh Định hội đồng để
xét; và cho Tổng đốc Nhiếp cùng với bố chính và án sát B́nh Định là Lê Kiên và
Phan Tuấn đều được về kinh tâu rơ. Vua giáng phạt các quan lớn ở bộ Lại về tội
'bênh nhau che giấu' , v́ đă để lâu không tâu tŕnh nội vụ: Thượng
thư Nguyễn Tri Phương? bị cách hàm Thái bảo và giáng làm hiệp biện đại học sĩ,
vẫn làm thượng thư; Tham Tri Lê Lượng Bạt giáng xuống hàm thị độc học sĩ, đổi
qua Quốc sử quán; và Tả Thị lang Nguyễn Lâm giáng làm viên ngoại lang. Đến khi
bản án dâng lên năm sau, ông Nhiếp bị giáng 3 cấp và đổi đi nơi khác chỉ v́ một
tội mà thôi, là che chở cho các thuộc viên, là Doanh điền sứ Đặng Duy Hanh, quyền
Tri huyện Trần Tri, quyền Tri phủ Nguyễn Bá Khanh, và Hiệp quản Nguyễn Như về tội,
hoặc hà lạm, sách nhiễu, hoặc khiếm khuyết trong nhiệm vụ giữ an ninh. (ĐNTL,
XXXII, 129, 239)? Khi bản án được tuyên, ông Nhiếp đang bị bệnh nặng, lưu lại
tỉnh để chữa, rồi mất. Vua Tự Đức
"nghĩ Nhiếp là người cương trực, giỏi giang, quen
việc, vốn được tiếng là có công khó nhọc, bị can cũng không phải là tham tang hối
lộ. Gia ơn tha cho không phải đổi đi, được truy khai phục hàm cũ." (ĐNTL,?
XXXII, 248)
Những trường hợp tương tự như những ví dụ vừa kể, trong đó
vua quan hổ tương kiểm soát lẫn nhau để ǵn giữ chính nghĩa của triều đại,
không phải là biệt lệ mà là thông lệ dưới Triều Tự Đức, Kiến Phúc, và Hàm Nghi.
Trong một chế độ mà vua quan đồng ḷng nỗ lực thực hiện cái lư tưởng cao quí v́
dân, v́ nước như vậy, th́ làm sao mà có thể có những câu chuyện NVT tham lam
như người thực dân đă cố t́nh ngụy tạo ra?? Nếu NVT có tham lam, th́ là tham
lam? để thực hiện cái nhiệm vụ của một kẻ sĩ Đông phương. Đó là cái nhiệm vụ
pḥ vua, giữ nước, giúp dân, quên cả thân ḿnh, cho đến khi trút hơi thở cuối
cùng nơi lưu đày, trên một ḥn đảo xa xôi ở Thái b́nh dương!
???????????????????????????????????????